چرا از ترساندن خود لذت می بریم؟

چرا از ترساندن خود لذت می‌بریم؟

(آیا تماشای فیلم‌های ترسناک برای ما ضرر دارد؟)

علی خانمرادی

• یه خودآزاری کوچولو

وقتی نوشابه می‌نوشید احتمالاً اگر بدون گاز باشد لذتی از آن نمی‌برید. دقیقاً زمانی از نوشیدن نوشابه لذت می‌برید که گاز موجود در آن گلوی شما را بسوزاند.

گروهی از روان‌شناسان اعتقاد دارند انسان به میزان کمی از «دلهره» لذت می‌برد. فلفل تند، ترشیجات بسیار ترش و سوار شدن بر ترن هوایی و دیگر وسایل دلهره‌آور شهربازی، همه از یک جنس لذت‌بخش‌اند. در حقیقت کسی که با پرش از ارتفاعات یا بندبازی و حرکات خطرناک خودش را در خطر می‌اندازد به دنبال ایجاد دلهره و استرس خودخواسته است؛ اما چرا بعضی آدم‌ها از ترساندن خود لذت می‌برند؟

دانشمندان در این زمینه تحقیق کرده‌اند و نتیجه‌ی تحقیق آن‌ها می‌گوید انسان هنگامی که در معرض خطر قرار می‌گیرد در بدن او اتفاقاتی می‌افتد. مهم‌ترین اتفاقی که هنگام ترس یا خطر برای ما رخ می‌دهد ترشح یک هورمون به نام اپی‌نفرین (epinephrine)  یا آدرنالین Adrenaline)) است. این هورمون باعث افزایش ضربان قلب می‌شود و رگ‌ها و عروق را منقبض و جمع می‌کند و راه‌های تنفسی و هوایی باز می‌شود تا بدن در حالت دفاعی قرار گیرد و در مقابل خطر و حمله آماده باشد. این حالت‌ها باعث هیجان و دلهره می‌شود و از آن‌جا که می‌دانیم در امنیت هستیم و مثلاً قرار نیست هیولای وحشتناک فیلم، صدمه‌ای به ما بزند حس خوب و لذت‌بخشی به ما دست می‌دهد. این همان لذت وحشتناکی است که ما از تماشای فیلم‌های ترسناک می‌بریم و البته میزان و مقدار آن برای آدم‌های مختلف متفاوت است.

• کمی تاریخچه

در اواخر قرن 19 میلادی یعنی درست از سال 1890 اولین فیلم‌های ترسناک در سینمای جهان ساخته شد. البته این نقطه‌ی شروع، مدت‌ها بعد از شکوفایی ژانر وحشت یا گوتیک در ادبیات بود. داستان‌های ترسناک از نیمه‌ی دوم قرن 18 میلادی طرفداران خود را پیدا کرد و نویسندگان به نگارش کتاب‌های ژانر وحشت در فضاهای سیاه و خوفناک پرداختند. فضای اکثر این‌گونه رمان‌ها گورستان‌ها، ویرانه‌ها و کلیساها و قلعه‌های با معماری گوتیک¹ بود با آن دخمه‌ها، سیاهچال‌ها، سردابه‌ها و دالان‌های مخفی، پلکان‌های مارپیچ و ایوان‌های پوشیده از پیچک که در آن‌ها جغدها زیر نور ماه آواز می‌خوانند.

اولین رمان ژانر وحشت مربوط می‌شود به سال 1764 که از سوی هوراس والپول با عنوان «قصر اوترانتو» نوشته شد. رمانی پر رمز و راز با موضوعاتی مثل شبح، قتل و جنایت که در قرون وسطی² رخ داده‌اند. در سال‌های بعد شخصیت‌های ترسناکی در ادبیات شکل گرفت که بعدها به شکل فیلم سینمایی درآمد. شخصیت‌هایی هم‌چون «فرانکشتاین»، «دراکولا یا خون‌آشام»، «مرد نامرئی»، «گرگینه» و «مومیایی» که ابتدا در ادبیات خلق و سال‌ها بعد تبدیل به فیلم شدند.

• چهل‌تا از وحشتناک‌ترین‌ها

اگر بخواهیم چهل اثر از معروف‌ترین فیلم‌های ترسناک تاریخ سینما را نام ببریم باید بدون ترتیب خاصی به این فیلم‌ها اشاره کنیم:

«جن‌گیر، درخشش، آرواره‌ها، روانی، بیگانه، هالووین، دراکولا، حس ششم، احضار، آن، جیغ، کینه، جادوگران، حالا نگاه نکن، چشمان بدون چهره، یک مکان ساکت، سکوت بره‌ها، اره، 28 روز بعد، مگس، شب مردگان زنده، بچه رزماری، ستون فقرات شیطان، کری، برو بیرون، ما، مرد نامرئی، عروس فرانکشتاین، موروثی، آنابل، داستان‌های ترسناک برای گفتن در تاریکی، پرندگان، بی‌گناهان، شبح اپرا، میزری، کشتار با اره‌برقی در تگزاس، موجود، طالع نحس، نوسفراتو، حلقه».

• ویژگی‌ها، هم‌خانواده‌ها و زیرمجموعه‌ها

ژانر وحشت هم‌خانواده‌هایی دارد که بد نیست به آن‌ها اشاره کنیم؛ چرا که بسیاری از فیلم‌ها در دو یا چند ژانر تهیه شده‌اند. ژانر وحشت می‌تواند با این گونه‌ها تلفیق شود: علمی تخیلی، فانتزی، جنایی کاراگاهی، روان‌شناختی، رازآلود و معمایی و... (البته اگر بخواهیم به زیر مجموعه‌های ژانر وحشت اشاره کنیم باید از «گوتیک»، «گروتسک»، «اسلشر»، «روان‌شناختی» و... نام ببریم.)

معمولاً شکل و ساختار اکثر آثار ژانر وحشت شبیه به هم است و از چند شیوه‌ی خاص تبعیت می‌کند. مثلاً برخی آثار دارای ساختار قربانی و شکارچی هستند و معمولاً آدم، هیولا یا هر شخصیت دیگری شروع به گرفتن قربانی می‌کند. گاهی شکارچی ممکن است شخصیت منفی نباشد و مثلاً مردی شجاع باشد که ارواح خبیث را شکار می‌کند.

در مورد ژانر وحشت می‌توان به این ویژگی‌ها اشاره کرد که معمولاً در همه‌ی فیلم‌ها و داستان‌های ترسناک وجود دارد: اتفاق‌های هولناک به یک‌باره و غیرمنتظره رخ می‌دهند. (عنصر غافلگیری) همیشه یک تهدید وجود دارد. نور و تاریکی همواره به شکلی وهم‌ناک و رعب‌آور در آثار ژانر وحشت ایفای نقش می‌کند. فضا و مکان‌های رازآلود و وحشتناک بر میزان وحشت اثر مؤثر است. نبرد میان خیر و شر، سیاهی و سپیدی، شکارچی و قربانی و... هیجان و تردید، دلهره و ابهام و ترس از ناشناخته‌ها همواره در این‌گونه آثار از مهم‌ترین ویژگی‌هاست. مصیبت، شکنجه و درد و رنج شخصیت‌ها همیشه باعث مشتاق‌تر شدن بیننده فیلم می‌شود و از تماشای هر چه بیش‌تر آن لذت می‌برد. این‌ها بخشی از ویژگی‌های اصلی ژانر وحشت هستند که در این یادداشت کوتاه فرصتی برای مرور تمام آن‌ها وجود ندارد.

• ژانر وحشت، بله یا خیر؟

اما بعد از آشنایی با ژانر وحشت باید از خودمان بپرسیم تماشای چنین فیلم‌ها یا خواندن این‌گونه داستان‌ها آیا ضرری برای ما ندارد؟ این پرسش که نشان‌دهنده‌ی نگرانی بسیاری از خانواده‌ها و نظام آموزش و پرورش است، در کشورهای مختلف و فرهنگ‌های متفاوت به نقد و بررسی گذاشته شده و متخصصان نیز نظرات مختلفی در مورد آن دارند.

برخی معتقدند تماشای چنین فیلم‌هایی برای کودکانی که تجربه زندگی چندانی ندارند و تفاوت واقعیت و خیال، واقعیت و کابوس و ساخته‌های غیرواقعی را به درستی درک نمی‌کنند می‌تواند باعث آسیب‌های روحی روانی و اختلال در اعصاب و در نتیجه مشکلات رفتاری، لکنت زبان، شب ادراری، هیجانات بیش از اندازه و اختلالات حرکتی و ذهنی شود. بنابراین تماشای ژانر وحشت را برای کودکان زیر دوازده سال ممنوع کرده و برای افراد زیر شانزده سال نیز آن را خالی از عیب نمی‌دانند و با احتیاط در مورد آن حرف می‌زنند.

هم‌چنین گروهی نیز بر اساس نظر بعضی روان‌شناس‌ها اعتقاد دارند انسان برای غلبه بر ترس‌ها، کابوس‌ها و تجربه‌های تلخ و ترسناک، می‌باید با شجاعت به قلب آن ترس‌ها نفوذ کرده و با آن‌ها روبه‌رو شود. طرفداران این نوع نگاه، می‌گویند: «وقتی افراد در کتاب‌ها و فیلم‌ها با شخصیت‌ها و عناصر ترسناک و شرایط سخت و دشوار مواجه شوند دیگر از تصور و مقابله و رو به رو شدن با ترس‌ها و موقعیت‌های وحشت‌آوری که در زندگی به سراغ‌شان خواهد آمد نخواهند ترسید. آن‌ها معتقدند مواجه شدن نوجوانان و جوانان با هیجانات و موقعیت‌های ترسناک در فیلم و کتاب باعث می‌شود برای مقابله با مشکلات و موقعیت‌های خطرآفرین در آینده آماده شوند.

حتی در مورد ترس از مواردی که به عنوان «فوبیا» شناخته می‌شود نیز معتقدند تماشا و تجربه آن موارد مانند ترس از ارتفاع، ترس از غرق شدن، ترس از فضاهای بسته و... تجربه تصویری آن‌ها در فیلم و حتی در کتاب می‌تواند بر بهبود ترس مؤثر باشد.

• حرف آخر، نتیجه یا هر چه!

با توجه به فروش بیش از اندازه کتاب‌های ژانر وحشت و فیلم‌های ترسناک در سراسر دنیا، به نظر می‌رسد کسانی که معتقدند این آثار بیش از این‌که مفید و سرگرم‌کننده باشند، مضر و مخرب هستند کاری از پیش نمی‌برند چرا که استقبال طرفداران ژانر وحشت آن‌قدر زیاد است که در هر صورت نمی‌توان جلوی تولید این‌گونه آثار را گرفت. شما در این مورد چه دیدگاهی دارید؟

تماشای چنین فیلم‌ها و خواندن کتاب‌هایی از این دست، در بسیاری از کشورهای پیشرفته برای کودکان توصیه نمی‌شود و همان‌طور که گفته شد برای افراد زیر سیزده تا شانزده سال نیز شامل محدودیت‌ها و طبقه‌بندی‌هایی هستند.

پی‌نوشت‌ها:

1. یکی از سبک‌ها و دوره‌های تاریخی معماری است که در میان سال‌های 1137و 1144 میلادی در جریان بازسازی کلیسای سن- دنی فرانسه پا به عرصه وجود گذاشت و تا اواسط قرن شانزدهم میلادی در اروپا معمول بود.
2. قرون وسطی به دوره‌ای از تاریخ اروپا از سده پنجم تا سده پانزدهم میلادی گفته می‌شود.