فلسفه برای نوجوانان

معرفی کتاب

فلسفه برای نوجوانان

سمیه سیدیان

دانش‌های اجتماعی، از ملزومات زندگی بشری است. فلسفه، بخشی از این دانش اجتماعی‌ست که به پرسش و پاسخ درباره مسائل کلی و جایگاه انسان در آن می‌پردازد. به‌عنوان‌مثال سؤالی نظیر «آیا جهان و ترکیب و فرآیندهای آن به‌طور کامل مادی است؟» سؤالی فلسفی است. به اعتقاد عده‌ی زیادی فلسفه، حیات اندیشه است. فلسفه مانند سفری پیوسته است.

«یوستین گُردر» نویسنده و استاد فلسفه‌ی اهل نروژ در ۸ اوت سال ۱۹۵۲ میلادی به دنیا آمد. دوران کودکی‌ او در خانواده‌ای فرهیخته سپری شد. او به‌واسطه‌ی علاقه‌اش به فلسفه، تحصیل در رشته‌ی فلسفه، الهیات و ادبیات را در دانشگاه اسلو ادامه داد. او به شگفتی درونی کودکان علاقه‌ی زیادی دارد، به همین خاطر داستان‌های خود را هم اغلب از زاویه دید نوجوان و متناسب با گروه سنی کودک و نوجوان می‌نویسد. او که رشته‌ی الهیات را در دانشگاه اسلو به پایان برده، در مسائل فلسفی نیز مطالعات زیادی انجام داده است. او در کتاب‌هایش بیشتر از پرسش‌های فلسفی و مسائل متافیزیکی صحبت می‌کند. سعی او بر این است تا ذهن خواننده با مواردی از این قبیل درگیر شود. سبک «گردر» عموماً متافیکشن (فراداستان) است. فراداستان یعنی آگاهی خوانندگان و حتی شخصیت‌ها از جهان داستانی. برخلاف فیکشن (داستان) که نویسنده در آن سعی دارد تا مخاطب را درون داستان غرق کند و مخاطب داستان را به‌عنوان یک واقعیت بپذیرد، در سبک متافیکشن یا فراداستان، نویسنده از راه ایجاد آگاهی نسبت به غیرواقعی بودن داستان در مخاطب، او را نسبت به رابطه واقعیت و خیال و نقش ادبیات در آن آگاه می‌سازد.

 وی از دوران دانشگاه به نوشتن علاقه‌مند بود، به خاطر همین نویسندگی را دنبال کرد. او علاوه بر نوشتن در حوزه‌ی فلسفه، داستان نیز می‌نوشت. «گردر» زمانی که معلم دبیرستان بود، فلسفه درس می‌داد. او برای این‌که دانش‌آموزانش فلسفه را بیشتر درک کنند، مسائل فلسفی را در داستان‌ها و رمان‌هایش بیان می‌کرد. از ویژگی‌های سبک او این است که با استفاده از زبان ساده و یک روایت داستانی، پیچیده‌ترین مسائل را عنوان می‌کند؛ از این جهت او را استاد ساده‌نویسی خطاب می‌کنند. «یوستین گردر» سراسر زندگی‌اش به نوشتن پرداخته است. با همسرش به فعالیت‌های اجتماعی و حقوق بشر می‌پردازد. آن‌ها به همراه هم «جایزه سوفی» را بنیان نهادند که هر سال این جایزه به افرادی که از محیط‌زیست حمایت ‌می‌کنند، اهدا می‌شود.

«یوستین گردر» با خلاقیت خود، داستان‌های اسرارآمیز دنیای فلسفه و ادبیات داستانی را با هم تلفیق کرده و به همین علت از نویسندگان موفق و مشهور این قرن است. وی موفقیت‌های زیادی کسب کرد. ازجمله در سال ۱۹۹۰ میلادی جایزه‌ی سال منتقدان ادبیات نروژی برای بهترین اثر ادبیات کودکان و نوجوانان به او اهدا شد و سال ۲۰۰۵ میلادی هم مدرک افتخاری از کالج ترینیتی دریافت کرد.

کتاب «دنیای سوفی»

کمتر کسی است که به ادبیات علاقه‌مند باشد و اسم کتاب «دنیای سوفی» را نشنیده باشد. این اثر از برجسته‌ترین و معروف‌ترین آثار «گردر» است که در سال ۱۹۹۱ میلادی منتشر شد و تاکنون به بیش از ۵۹ زبان دنیا ترجمه شده است. این کتاب توسط «حسن کامشاد» در انتشارات نیلوفر به فارسی منتشر شده است. «یوستین گردر» در این اثر خیلی ساده نکات پر راز و رمز فلسفه را برای عموم مردم روایت می‌کند. «دنیای سوفی»، داستان دختر نوجوانی به نام «سوفی آموندسن» است که مانند دیگر هم‌سالانش ذهن پرسشگری دارد. برای سوفی، ماجراهای غریبی پیش می‌آید تا بتواند پاسخی مناسب برای سؤال‌هایش پیدا کند. او در این مسیر یک‌بار تاریخ فلسفه کلی جهان را بازبینی کرده و صحبت‌‌های پرارزش مهم‌ترین فیلسوف‌های باستان را مطرح می‌کند. سوفی همراه مادرش زندگی ‌می‌‌کند. داستان از جایی شروع می‌شود که او از فردی ناشناس، نامه‌هایی دریافت می‌کند. نامه‌‌ها حاوی سؤالات مهم و اساسی هستند. مهم‌ترین پرسشی که سوفی با آن روبه‌رو می‌شود، عجیب است: «تو کیستی؟»

پس از آن سوفی هر روز نامه‌هایی در صندوق پستی خانه می‌بیند که هر نامه شامل درس‌هایی از تاریخ فلسفه است. پس از مدتی متوجه می‌شود که فرستنده‌‌ی آن نامه‌ها، «آلبرتو ناکس» فیلسوفی میان‌سال است. «ناکس» سوفی را با فلسفه‌ی دوران یونان باستان آشنا می‌‌کند. با گذشت زمان، سوفی مباحث کاملی از تاریخ فلسفه غرب را فرا می‌گیرد؛ اما در این میان دنیای سوفی به گونه‌ای متحول می‌شود که مرتبط با درس‌‌های «ناکس» است. این کتاب برای مخاطب نوجوان و جوان مناسب است و علاوه بر مطالب فلسفی، داستانی سرگرم‌کننده هم دارد.

از این اثر، اقتباس‌های سینمایی و تلویزیونی صورت گرفته و بازی رایانه‌ای و بازی فکری نیز بر اساس این داستان ساخته شده است. «اریک گوستاوسون»، هنرمند نروژی براساس «دنیای سوفی» یک فیلم سینمایی ساخت که سال ۱۹۹۹ میلادی بر پرده‌ی سینماها اکران شد.

کتاب «راز فال ورق»

«راز فال ورق» هم مانند «دنیای سوفی» درون‌مایه‌‌ی فلسفی داشته و از بهترین کتاب‌های «یوستین گردر» محسوب می‌شود، اما برخلاف آن به شکلی غیرمستقیم و داستانی روایت شده است. به‌گونه‌ای که خواننده‌ بیشتر متوجه لایه‌ی ظاهری داستان می‌شود. داستان این کتاب در دو بخش روایت شده که در انتها با هم هماهنگ می‌شوند. در قسمت اول کتاب، داستان پسری ۱۲ ساله به نام «هانس توماس» روایت می‌شود که همراه پدرش برای پیدا کردن مادرش به اروپا سفر می‌کند. سفر «هانس» سرشار از اتفاقات غریبی است. او کتابچه‌ای خیلی کوچک را درون یک کلوچه کشف می‌کند. داستان درون کتابچه، بخش دوم کتاب و روایتی از زندگی سه نانواست. هانس با خواندن کتاب متوجه می‌شود که داستان آن به‌نوعی با زندگی شخصی او در ارتباط بوده و ذهن کنجکاو او را به چالش می‌کشد و او را با پرسش‌های بنیادین روبه‌رو می‌کند. مکالمات «هانس» و پدرش، دیدگاه هانس به مسائل و سؤال‌های او درباره‌ی جهان و هستیِ خودش؛ این کتاب را به اثری قابل‌تأمل تبدیل کرده است. «گردر» در این کتاب سعی کرده تا از کارت‌های بازی و تشبیه شخصیت‌ها‌ی داستان به هرکدام از آن‌ها در جهت خواندنی نمودن این کتاب بهره ببرد. این شیوه‌ی داستان در داستان در اغلب کتاب‌های «گردر» تکرار شده است و به تکنیکی جذاب مبدل شده است. این کتاب در سال ۱۹۹۰ میلادی در نروژ منتشر و جایزه‌ی «انجمن منتقدان ادبیات نروژی» را برای بهترین کتاب سال، برای «گردر» به ارمغان آورد. نشر مرکز این کتاب را با ترجمه‌ی عباس مخبر منتشر کرده است.

کتاب «دختر پرتقالی»

داستان این کتاب، با پیدا شدن نامه‌هایی که پدر «جورج» پیش از مرگ برای او نوشته است، شروع می‌شود. «جورج» زمانی که تنها چهار سال داشت، فوت می‌‌کند. یازده سال بعد از مرگ پدر، جورج متوجه می‌شود که پدرش داستان کوتاهی با عنوان «دختر پرتقالی» را برای او به یادگار گذاشته است. ماجرا پیش می‌رود؛ اما نقطه‌ی هیجان‌انگیز ماجرا وقتی است که «جورج» متوجه می‌شود، این داستان فقط خاطره نبوده و معمایی است که زندگی او و پدرش به آن مربوط است. محور این معما، حادثه‌ی مهمی در زندگی پدر جورج، «ژان» و ملاقات «ژان» با یک دختر در اتوبوس با سبدی پر از پرتقال است. اتوبوس تکان می‌خورد و سبد پرتقال‌های دختر می‌ریزد. ژان سعی می‌کند تا پرتقال‌ها را جمع‌آوری کند، اما دختر به طرز خارق‌العاده‌ای غیب می‌شود. این کتاب هم مانند سایر کتاب‌های «گردر» پیچیده نیست، اما روایت معمایی داستان و پرسش‌هایی که «ژان» مطرح می‌‌کند، باعث عمیق شدن داستان شده و درنتیجه «دختر پرتقالی» به یکی از بهترین کتاب‌های «یوستین گردر» تبدیل شد. وی این رمان کوتاه در سال ۲۰۰۱ میلادی نوشته و در سال ۲۰۰۹ میلادی هم از آن اقتباس سینمایی صورت گرفت. این کتاب را انتشارات هرمس با ترجمه‌ی مهرداد بازیاری منتشر کرده است.

کتاب «مرد داستان فروش»

عنوان اصلی این کتاب «دختر رئیس سیرک» بوده که بعد در ترجمه به زبان فارسی به «مرد داستان‌فروش» ترجمه شده است. «گردر» این کتاب را در سال ۲۰۰۱ میلادی نوشت. او مثل اغلب کتاب‌‌هایش در آن از تکنیک داستان در داستان بهره برد. «پیتر»، راوی اصلی داستان است که خط اصلی داستان، وقایع دوران کودکی اوست. «پیتر» شغل عجیبی دارد. او فروشنده است؛ اما نه یک فروشنده‌ی معمولی. او ایده‌ها و داستان‌های مختلفی را به نویسندگان بدون ایده در سراسر اروپا می‌فروشد. «پیتر» با دختری به نام «ماریا» آشنا می‌شود و عشق او به این دختر، زندگی او را تغییر می‌‌دهد؛ اما «ماریا» او را ترک می‌کند و بعد از این ترک، اتفاق‌های شگفت‌انگیزی در سراسر داستان و برای «پیتر» رخ می‌دهند و فضای داستان در ابهام فرو می‌رود. انتهای داستان قابل پیش‌بینی نبوده و نقطه‌ی پایان داستان با شگفتی خواننده همراه است. «مرد داستان فروش» با ترجمه‌ی مهوش خرمی‌پور در انتشارات کتاب‌سرای تندیس به چاپ رسیده‌ است.

کتاب «‌دنیای آنا»

مسائل مربوط به کره‌ی زمین و نقش انسان‌ها در تغییر و تخریب و یا حمایت از محیط‌زیست برای «یوستین گردر» مهم است. او این اهمیت را در رمان «دنیای آنا» به‌خوبی نشان داده است. وی رمان «دنیای آنا» را با محوریت محیط‌زیست و دغدغه‌های این‌چنینی بیان کرده وسعی داشته تا از طریق نقد اجتماعی، برای نجات کره‌ی زمین چاره‌جویی کند. داستان این کتاب، داستان سفر در زمان است که برای مخاطب نوجوان بی‌نهایت جذاب و چالش‌برانگیز بوده و نوجوان همیشه تشنه‌ی این است که بداند در آینده چه چیزی در انتظار اوست. آنا، شخصیت اصلی کتاب، دختر ۱۶ ساله‌ای است که به‌طور اتفاقی به سال ۲۰۲۸ میلادی سفر کرده و با اتفاقات عجیبی روبه‌رو می‌شود. او در آینده مشکلات نسل آینده‌ی بشر را می‌بیند و تصمیم می‌گیرد تا از کره‌ی زمین در برابر آسیب‌های انسان‌ها محافظت کند. این کتاب همانند «دختر پرتقالی»، با زبانی ساده روایت شده است؛ اما «گردر» سعی کرده است تا با طرح پرسش‌های مهم و بنیادین، دغدغه‌ی مسائل زیست‌محیطی را در ذهن کودکان و نوجوانان ایجاد کند و آن‌ها را نسبت به آینده‌ی زمینی که در آن زندگی می‌کنند، حساس کند. کتاب «دنیای آنا» توسط اصغر اندرودی ترجمه و در نشر البرز منتشر شده است.

«یوستین گردر» یکی از بهترین نویسنده‌های رمان‌های فلسفی دنیاست که با طرح پرسش‌های عمیق و مهم و هستی‌شناسی در رمان‌های خود، مخاطب را نسبت به چیستی خود، جهان، آینده، سرنوشت و … کنجکاو کرده و درنتیجه مخاطبش را وادار به تفکر می‌کند. کتاب‌های وی معمولاً داستانی خواندنی و شگفتند که مفاهیم پیچیده‌ی فلسفی را با زبانی ساده روایت می‌کنند که برای مخاطب نوجوان قابل درک و پذیرش است. گرچه غالب مخاطبین آثار «گردر» را نوجوانان تشکیل می‌دهند؛ اما مطالعه‌ی کتاب‌های او برای کسانی که به مسائل فلسفی علاقه‌مند دارند، همیشه آموزنده و سرگرم‌کننده است.