عید داریم، چه عیدی؛ نوروز ایرانی!

سرویس نوروز

در گشت و گذار میان شرق و غرب و شمال و جنوب ایران با ما همراه باشید

عید داریم، چه عیدی؛ نوروز ایرانی!

امید مرتضوی

گاهی برای دیدن آدم‌هایی با ظاهر و افکار متفاوت باید هزینه‌های کلانی متحمل شد، رنج سفر و دوری از خانواده را به جان خرید تا بفهمیم مردم فلان منطقه چه‌طور زندگی می‌کنند و بروز و ظهور افکار و عقایدشان در زندگی روزمره چه‌طور است. اما متولدان ایرانِ عزیز شانس بزرگی دارند، چون در کشوری به‌دنیا آمده‌اند که شناخت مردم و گشت و گذار در زیست‌بوم کم‌نظیرش سال‌ها گردش‌گر یا انسان جست‌وجوگر را سرگرم می‌کند. تازه بعد از چند سال که مناطق خوب را گشتیم و پیدا کردیم، تازه نوبت آن می‌رسد که دوباره به آنجا سفر کنیم و خاطره‌های جدید بسازیم. می‌شود با یک تیر دو نشان زد، یعنی در مناسبتی خاص به فلان شهر و دیار رفت تا تبلور سبک زندگی و عقاید مردم بومی را در قالب یک جشنواره مشاهده کرد.

ما ایرانی‌ها ملت متفاوتی هستیم، اما تفاوت ما مثل رنگ‌های مختلف یک پارچه ابریشمِ اصل است. اصالت و کیفیت داریم، اما در رنگ‌و‌رو متنوعیم که آن هم جذابیت‌های کشور و مردم را چند برابر می‌کند. امیدواریم این شماره از ماه‌نامه زود به دست‌تان برسد و با خواندن رسم و رسوم اقوام ایرانی در نوروز، ترغیب شوید و شال و کلاه کنید و راه بیفتید. نوروز، یک جشن ملیِ ایرانی است. اقوام مختلف ایرانی با توجه به جغرافیا، تاریخ، افسانه‌ها، اسطوره‌ها و نمادهای فرهنگی، رسوم و عادات زیبایی در ایام نوروز دارند که دیدنش برای هر چشم نکته‌بین و گوهرشناس مغتنم است.

تَکم‌چی آذری‌ها

مهم‌ترین رسم آذری‌ها در آستانه بهار، تَکَم و تکم‌چی است. این رسم، همان نوروزخوانی است که با شعرخوانی و موسیقی شاد آذری، نوید آمدن بهار را می‌دهند. تکَم، عروسکی است که به عروسک‌گردان آن، تکم‌چی می‌گویند. تکم‌چی با تکان دادن تکم میان دست‌هایش، تصنیف‌های بهاری و نوروزی می‌خواند. در بعضی نسخه‌های ایران‌شناسی قدیمی، آمده کاراکتر «حاجی فیروز» از همین «نوروز خوانی» الهام گرفته شده است.

اگر قوم و خویش یا رفیق آذری دارید، در روزهای عید نوروز حتما به خانه آنها سر بزنید، چون از رسوم خوشمزه مردم آذری، پهن کردن سفره عید است. این سفره پر از خوراکی، برای پذیرایی از مهمانان انداخته می‌شود و تا روزهای آخر تعطیلات جمع نمی‌شود. این رسم میان مردم ساکن شهرها و روستاهای آذربایجان غربی و شرقی و اردبیل رایج است. در این سفره علاوه‌بر «هفت‌سین» تنقلاتی مانند نخود و کشمش، مغز بادام و گردو، خرما، انجیر خشک، انار، سیب، انگور، شیرینی کوکه و حلوای هویج و گردو هم پیدا می‌شود. یکی از رسوم نوروزی آذری‌ها، هدیه دادن به عروس و دامادی است که اولین عید مشترک را به خانه اقوام می‌روند. البته چند روز مانده به نوروز، خانواده نو‌عروس هدایایی به داماد می‌دهد. داماد هم شب چهارشنبه‌سوری با هدایایی ارزنده و شیرینی و آجیل به خانه عروس می‌رود. خانواده‌های عروس به فامیل و اطرافیان اعلام می‌کنند قرار است برای دخترمان که تازه‌عروس است، عیدی بیاورند. اقوام دور هم جمع می‌شوند و جشن مختصری برپا می‌کنند.

میرنوروزی کُردها

آیین‌های جشن نوروز در غرب ایران و میان کُردها، ضمن سازگاری با ویژگی‌های بومی ازجمله زبان، شیوه و جغرافیای زندگی آنها، با آیین‌های کهن نوروز، شباهت بسیار دارد. «میر‌ نوروزی» یا مراسم «کوسه‌گردی» نمایش‌هایی است که از دوران کهن میان کُردهای ایران اجرا می‌شد. میر نوروزی، نمایشی کمدی است که فردی به‌عنوان فرماندار در ایام نوروز انتخاب می‌شود و مدیریت امور به او سپرده می‌شود. این مراسم در سال‌های اخیر فقط در چند روستای مهاباد و در اولین چهارشنبه‌ سال جدید برگزار می‌شود. در ایام نوروز و قبل از آن، افرادی را با لباس‌های سرخ و چهره‌ سیاه می‌بینیم که به‌عنوان «حاجی فیروز» مردم را شاد و سرگرم می‌کنند. این کار، بازمانده‌ شوخی‌های میر نوروزی است که با روش دیگری در ایام نوروز برای مردم به نمایش درمی‌آید. مردم هم لطف میر‌ نوروزی و حاجی فیروز را بی‌جواب نمی‌گذارند و به آنها شیرینی، آجیل و عیدی می‌دهند.

در مراسم «کوسه‌گردی» روستاییان با راه انداختن دسته‌ای که ماسک‌های خنده‌دار پوشیده‌اند، کوسه و عروسش را بدرقه می‌کنند. آنها در حالی‌که شعر می‌خوانند به در خانه‌ها می‌روند و نوید پایان زمستان را می‌دهند و هدیه می‌گیرند. کوسه با حرف‌هایی جالب، روستاییان را متوجه خود می‌کند. مردم این نمایش را، رسمی فکاهی می‌دانند، اما «کوسه‌گردی» از قدمت بسیاری برخوردار است. شخصی در لباس کوسه، با زبان طنز، به واقعیت‌های تلخ جامعه اشاره می‌کند و درباره دردها، رنج‌ها و آرزوهای تحقق‌نیافته‌ مردم سخن می‌گوید.

در شهر بانه، رسم هست که زنان در شب چهارشنبه‌سوری، دسته‌ای از موی کودکان خود را می‌برند و دور می‌اندازند تا از هر آسیبی دور باشند. عده‌ای از خانم‌ها معتقد بودند انجام ندادن این کار موجب انتقال بلا به سال جدید می‌شود. «نوروز خوانی» از دیگر مراسمی است که در کردستان برگزار می‌شود. امروز چنین رسم و آیین‌هایی فقط در مناطق روستایی اجرا می‌شود و مناطق شهری این رسوم را به فراموشی سپرده‌اند.

کُردها برای مراسم شب‌چهارشنبه‌سوری در خانه‌ یکی از اهالی محله جمع می‌شوند. نقال، نوروزنامه را مانند خواندن شاهنامه نقالی می‌کند.

«هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری» هم یکی دیگر از آداب اولین روز نوروز است که فقط کودکان می‌توانند آن را اجرا ‌کنند. دخترها و پسرها شال خود را از بام پایین می‌اندازند و به کُردی می‌گویند: «هدیه‌ای برای‌مان بیاورید!»

لیکوخوانی بلوچ‌ها

مهم‌ترین مراسم‌ نوروزی در سیستان و بلوچستان، جشن «بهارگاهی» است. عشایر و کوچ‌نشین‌های بلوچ، این جشن را برپا می‌کنند. حتما می‌دانید قوم بلوچ از قبیله‌ها و طایفه‌های زیادی تشکیل شده که هریک آداب و رسوم خاصی دارند. هر طایفه بلوچ، قبل از فرارسیدن نوروز، از بزرگان قوم دعوت می‌کنند تا برای این جشن‌ها برنامه‌ریزی کنند. بلوچ‌ها این مراسم را به‌طور جدی برگزار می‌کنند و با این کار رسم آبا و اجدادی را زنده نگه می‌دارند.

یکی از آیین‌های بسیار زیبا که در سرزمین بلوچستان برگزار می‌شود، مراسم «سُرمه‌سایی» است. زنان بلوچ سنگ سرمه را روی سنگی که وسط آن گود است، می‌سایند و از گرد آن در طول سال استفاده می‌کنند. روز اول بهار و در لحظه تحویل سال، این سُرمه‌ها را به دختران هدیه می‌دهند.

اما مراسم دیگری که در این منطقه اجرا می‌شود، مراسم «هلک لدیی» یا «گدام لدیی» است. در این مراسم که به معنی جا‌به‌جایی محل سکونت است، با آداب ویژه‌ای سیاه‌چادرها از منطقه فعلی جمع‌آوری می‌شود و با یک حلقه دایره‌ای و خواندن آوازهای مخصوص لیکو آنجا را ترک و به سمت مکان جدید بهاری حرکت می‌کنند. این رسم، چیزی شبیه «خانه‌تکانی» خانواده‌های شهری است. آوازهایی که در این مراسم خوانده می‌شود، دسته‌جمعی اجرا می‌شود و در توصیف بهار است.

کاشتن نهال درخت خرما در اولین روز عید نوروز، یکی از رسم‌های محکم نوروز در بلوچستان است. نهال یا پاجوش‌هایی که از قبل، در آیین خاصی از تنه اصلی‌ درخت خرما جدا شده از طرف بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها عیدی داده می‌شود تا آنها را در زمین کشاورزی خود بکارند.

عروس گولی گیلک‌ها

در استان گیلان، مرسوم است مردمی که حوالی امامزاده و زیارتگاه سکونت دارند، برای تحویل سال حتما به این اماکن مقدس می‌روند. از مراسم مهم نوروز در گیلان، می‌توان به «نوروز‌خوانی» اشاره کرد که هنوز هم کم‌و‌بیش رواج دارد. برای این کار، گروهی نوروزخوان در کوچه‌ها و خیابان‌ها راه می‌افتند و شعر می‌خوانند. گیلک‌ها آیین‌ شال‌اندازان را هم در آداب و رسوم خود دارند که از قدیم در نیمه دوم اسفند برای استقبال از نوروز اجرا می‌شد، اما امروز به فراموشی سپرده شده است.

در منطقه زیبای گیلان، بهار علاوه بر صدای خوش فاخته‌ و شانه‌به‌سر و گل‌های زیبای پامچال، با مراسم زیبای «عروس‌گولی» می‌آید. «عروس‌گولی» یا «گل‌عروس»، نمایشی ا‌ست که «غول»، «پیربابو» و «نازخانم» نقش اصلی آن را بازی می‌کنند. «پیربابو» شخصی است که خود را به شکل پیرمردی درمی‌آورد و «غول» مردی است که کلاهی از ساقه‌های خشک شالی که به آن کلش یا کلوش می‌گویند، بر سر می‌گذارد و نقش «نازخانم» را هم جوانی که لباس زنانه پوشیده، اجرا می‌کند. موضوع این نمایش میدانیِ شادی‌بخش، دعوای «غول» و «پیربابو» بر سر «نازخانم» است که به کُشتی بین این دو می‌انجامد. «غول» مظهر سیاهی و زمستان و «پیربابو» نماد باغبانی و زیبایی‌ است. در این کُشتی، «پیربابو» پیروز می‌شود و همراه «نازخانم» با حرکات موزون و نمایشی، بازی را به پایان می‌برد. برگزاری نمایش در روستاهای مختلف، از حدود نیمه دوم اسفند شروع می‌شود. گروه نمایش پس از غروب آفتاب از خانه‌ای به خانه‌ دیگر می‌روند و در حیاط و فضای باز جلوی هر خانه، برنامه‌ اجرا می‌کنند. در هر خانه‌ای که این نمایش شاد را انجام دهند، هدایایی مثل برنج، تخم‌مرغ، شیرینی و گاهی هم پول می‌گیرند.

در سفره هفت‌سین منطقه‌هایی مثل ماسال، قیچی از لوازم سفره است، چون میان تالشی‌ها رسم است هرکس به عید دیدنی می‌رود، باید مقداری از سبزه سفره عید را بچیند که باعث افزایش برکت شود. هنگام چیدن سبزه با قیچی، نیت می‌کنند و معتقدند حاجت آنها برآورده می‌شود. بین گیلک‌ها رسم است که خانواده عزادار، سفره عیدی پهن نکند، شیرینی نگذارد و از مهمانان خود با خرما و چای پذیرایی کند.

شو الفه لُرها

مردم لرستان از اوایل اسفند با گردگیری به استقبال سال نو می‌روند و در گذشته با مراسمی به‌نام‌های «الفه»، «برات»، «کوسه سوار»، «دید و بازدید» و درنهایت «سیزده‌به‌در» جشنواره نوروزی را به پایان می‌رسانند که هنوز هم بعضی از این رسوم پابرجاست. لُرهایی که به آداب و سنن قدیمی پایبندند، شب قبل از عید، شیرینی «برساق» می‌پزند و تنها شیرینی که برای نوروز استفاده می‌کنند، همین است. خان‌ها و ثروتمندان در شب عید «گوشت‌اُو» درست می‌کنند، ولی قشر متوسط لرستان با خمیر آرد گندم رشته‌هایی درست می‌کنند و آشی شبیه آش رشته می‌پزند با این نیت که در سال جدید، رشته کار از دست آنها در نرود.

درگذشته لرها اعتقاد داشتند لحظه تحویل سال باید در خانه باز باشد، چون باور داشتند در آن لحظه «باد نوروز» می‌آید، پس اگر برف هم می‌بارید، نباید در بسته می‌شد.

سفره هفت‌سین در لرستان 12ستون به نماد ۱۲ماه سال دارد و بر 12ستون، سبزه می‌گذارند. مردم لرستان معتقدند سکه‌ سفره هفت‌سین، نباید پول معمولی باشد، پس سکه نقره یا طلا می‌گذارند.

مرد خانه عیدی خواهر، برادر و خانواده را روز قبل از عید به آنها می‌دهد و عیدی افرادی که سر سفره نشسته‌اند؛ شیرینی، پسته وحشی و تنقلات است. لرها در ۶روز اول سال فقط به دید و بازدید و صله رحم می‌پردازند.

«شو اُلفه» عصر یک روز پیش از شب عید در خرم‌آباد است. در این شب، مراسمی مانند شب جمعه آخر سال برگزار می‌کنند که برای شادی ارواح است و با دادن غذا به فقیران و خیرات، برای رفتگان، آرزوی مغفرت و آرامش می‌کنند. مردم با خواندن فاتحه و خواندن دعا برای آنان طلب آمرزش می‌کنند.

عشایر بختیاری با تحویل سال، حرکت به سمت مکانی سبزتر را شروع و سیاه‌چادر خود را در آنجا برپا می‌کنند.

هفت میم بوشهر

به‌دلیل غلبه فرهنگ عربی در این منطقه، در گذشته در بوشهر عید فطر از اهمیت بیشتری نسبت به نوروز برخوردار بود، اما سفره‌ «هفت سین» بوشهری‌ها یکی از جالب‌ترین سفره‌ها میان اقوام مختلف است. آنها علاوه بر سفره‌ هفت‌سین، یک سفره‎‌ «هفت میم» متشکل از ماهی، میگو، میوه، مرغ، مربا، ماست و مسقطی بر خوان نوروزی برپا می‌کنند. همچنین علاوه بر شیرینی‌های خانگی، تهیه «قراپیچ» و «بی‌بی‌گلی» هم از رسوم نوروزی اهالی جنوب ایران است.

منجوق آتدی ترکمن‌ها

در ترکمن‌صحرا، پس از انجام «خانه تکانی»، رسم است که نخ سفید و سیاه را با هم می‌بافند و در میانه‌ آن اسپند، نظرچشم، منجوق، نمک و داغدان (که نوعی چوب است) قرار می‌دهند و آن را به نشانه‌ برکت، بالای در خانه‌ها می‌آویزند. از دیگر سنت‌های این قوم، تراشیدن موی سر پسرها در چهارشنبه‌ آخر سال است، طوری‌که مقداری مو را در دو طرف سر، روی گوش یا پشت سرها باقی می‌گذارند و به آن قولپاق می‌گویند. از دیگر رسومی که امروزه کمرنگ‌ شده، رفتن به صحرا در چهارشنبه سوری است. ترکمن‌ها نگریستن به چشمه‌های آب را به فال نیک می‌گیرند و در راه بازگشت، تعدادی سنگریزه برمی‌دارند و هفت بار به طرفی غیر از قبله پرتاب می‌کردند تا بدی‌ها دفع شود.

ازجمله سرگرمی‌های نوروزی مردمان ترکمن، بازی «منجوق آتدی» به معنای انداختن دانه‌ منجوق است. که در این بازی، دختران ترکمن دور هم جمع می‌شوند و منجوق‌های خود را با علامتی مشخص می‌کنند و دانه‌دانه در ظرفی پر از آب می‌اندازند. سپس یکی از دختران ظرف را می‌گیرد، بالای سر دوستانش می‌برد و در‌حالی‌که یک بیت شعر می‌خواند، منجوق‌ها را با هم مخلوط می‌کند و بعد یکی را از ظرف درمی‌آورد. منجوق متعلق به هر دختری باشد، معنای شعر درباره او توصیف می‌شود.