پرونده ویژه

رازق مظلوم؛ بررسی رابطه مشکلات اقتصادی و جمعیت در اسلام

آیا مشکلات مالی می‌تواند مانع فرزند‌آوری شود؟

محمدحسن علی آبادی

عضو هیات علمی موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام

مساله جمعیت و نیروی انسانی از مباحث مهمی است که در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی موثر است و سعادت و انحطاط جوامع و مکاتب و حتی افراد، به آن وابسته است. دین اسلام در این‌باره توصیه‌های شفاف و قابل‌تأملی دارد. در بُعد اقتصادی، چند سوال مطرح است؛ آیا مشکلات اقتصادی و مالی می‌تواند مانع فرزند‌آوری شود؟ در شرایط فعلی که مشکلات عظیم اقتصادی وجود دارد، آیا باز هم باید از نظر اسلام، درباره افزایش جمعیت مسلمانان صحبت کرد؟ رابطه تشکیل خانواده و اولاد زیاد با رزق و روزی چیست؟

با بررسی نکته‌های اقتصادی طرح کاهش جمعیت و جمع‌آوری شبهه‌ها در این‌زمینه،‌ به تبیین نظر اسلام درباره تکثیر نسل می‌پردازیم و با توجه به مبانی هستی‌شناسانه و نظام ارزشی دینی،‌ جواب شبهه‌ها مطرح می‌شود. در پایان توصیه‌ها و پیشنهادهایی برای برنامه‌ریزان و مسئولان و مردم جامعه‌ اسلامی می‌خوانید.

متخصصان اقتصادی معتقدند با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان ایران با جمعیتی 200 میلیونی را اداره کرد. توجه بیشتر به توسعه کشاورزی، برنامه‌ریزی برای عدم مهاجرت روستاییان به شهرها، به‌کارگیری نیروی کار برای آبادانی و استفاده از ظرفیت‌های اقتصادی کشور، توجه بیشتر مراکز علمی تحقیقی به تولید علم و فناوری و ... از عواملی است که می‌تواند رشد اقتصادی کشور را فراهم کند. رهبر حکیم انقلاب در جمع کارگزاران نظام فرمودند: «باید در سیاست تحدید نسل تجدید‌نظر شود. مساله‌ افزایش نسل، جزو مباحث مهمى است که همه مسئولان کشور، روحانیون و کسانى که منبر تبلیغى دارند، باید برای آن فرهنگ‌سازى کنند. باید کشور را از وضعیتی که امروز وجود دارد - یک بچه، دو بچه - خارج کنند. امام رقم 150 تا200 میلیون را گفتند و درست هم هست. باید به این رقم‌ها برسیم».[1]

ازدیاد جمعیت و نیروی انسانی نه‌تنها عامل رکود اقتصادی و کم شدن رفاه جامعه نیست، بلکه در درازمدت با برنامه‌ریزی، عامل رشد اقتصادی و رفاه خواهد شد. کشورهای توسعه‌یافته بخش زیادی از کسری جمعیت و نیروی کار مورد نیاز برای رشد اقتصادی را از طریق مهاجر‌پذیری جبران می‌کنند. کشورهای در حال توسعه، مانند ایران باید توجه کنند تا این مشکل برای‌شان به‌وجود نیاید و نیروی کار بومی برای رشد و توسعه داشته باشند.

یکی از مشکلات جوامع توسعه‌یافته و کم‌جمعیت، پیری و نبود نشاط اقتصادى اجتماعى آنهاست. رونق اقتصادى به نیروی جوان وابسته است و وقتی جوامع پیر می‌شوند دولت‌ها و صاحبان سرمایه، احساس خطر می‌کنند؛ زیرا جوانان، مایه پویایی و سرزندگی جوامع هستند.

خداوند و باب روزی انسان‌ها

درباره رزق و روزی انسان، آیات و روایات بسیاری وجود دارد که خداوند را تنها رازق و روزی‌دهنده خلق می‌شمرد و کسانی‌که به امر رزاقی خداوند با تردید می‌نگرند، مذمت می‌کند.

«فِى السَّمَآء رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ فَوَ رَبّ السَّمَآء وَ الارْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَآ أَنَّکُمْ تَنطِقُونَ؛ در آسمان است روزى شما و چیزهایى که وعده داده شده، پس قسم به پروردگار آسمان و زمین، که حق است مانند همین سخنى که بر زبان دارید».[2]

روزى و تمام مواعید الهى، به‌یقین در آسمان وجود دارد و همان‌طور که کسى در گفت‌وگوهاى شما به‌خود شک راه نمى‏دهد، در روزى نیز نباید کسى به‌ خود شکى راه دهد.

«وَ مَن یَتَّقِ اللَهَ یَجْعَل لَّهُو مَخْرَجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَهِ فَهُوَ حَسْبُهُ؛ کسی‌که تقواى الهی پیشه ‌کند، خداوند برای او گریزگاهی قرار می‌دهد و از جایی‌که فکر نمی‌کند، به او روزى می‌دهد. کسی‌که بر خداوند توکل کند، خداوند براى او کافى است.»[3]

در این آیه مبارکه با اختصار 3 قانون فلسفى الهى گنجانده شده‏:

اول: کسی‌که تقوا پیشه کند، به بن‌بست برنمی‌خورد و همیشه مفرى خواهد داشت‏.

دوم: از مسیری که به گمانش نمی‌رسد، خدا به او روزى می‌رساند.

سوم: کسی‌که خدا را در امور خود وکیل بگیرد، خدا براى او کافى است.

«وَ کَأَیِّن مِّن دَآبَّةٍ لتَحْمِلُ رِزْقَهَا اللَهُ یَرْزُقُهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ؛ چه بسیار جنبندگانى که نمى‏توانند روزى خودشان را برعهده گیرند؛ خداوند است که آنها و شما را روزى مى‏دهد و او تنها شنوا و داناست.»[4] در این آیه به‌وضوح بیان شده که روزى تمام جنبندگان و انسان، از توان آنها بیرون است. در 9جاى قرآن با عبارات مختلف و معنى واحد آمده: «بسط رزق و تنگى آن، فقط به‌دست خداوند است».  

ازدواج و بچه‌داری در فقر و تنگدستی

ترس از فقر در قرآن و روایات به‌شدت مذمت شده و جوانان به ازدواج تشویق می‌شوند. «و به نکاح درآورید افراد بى‏زن و بى‏شوهر را که از خودتان هستند و صالحان از غلامان و کنیزان‌تان را! اگر ایشان فقیر باشند، خداوند از فضل خود آنان‌را بى‏نیاز مى‌کند و خداوند واسع و علیم است».[5]

«هرگز فرزندان خود را از ترس فقر به قتل نرسانید که ما آنان و شما را روزى مى‏دهیم؛ مسلما کشتن آنها خطاى بزرگى است».[6]

برخلاف تصور مادی‌گراها، غربی‌ها و کسانی که مجذوب آن سبک‌زندگی شده‌اند، ازدواج و بچه آوردن نه‌تنها باعث فقر نمی‌شود، بلکه فراخی و گشایش روزی را نیز در پی خواهد داشت. این امر برای بسیاری ثابت شده است.

امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «مردى به حضور پیامبر صلّى الله علیه و آله و سلم شرفیاب شد و از تنگدستى و نیازمندى به او شکایت آورد. حضرت به او فرمود: ازدواج کن! چون ازدواج‏ کرد، روزیش فراخ شد».[7] سپس امام صادق فرمودند: روزی با زن و فرزندان می‌آید».[8] «و هر کس که از ترس مخارج زندگانى ازدواج را ترک کند، به ذات اقدس الله سوء‌ظن برده است».[9]

امام صادق علیه السلام فرمودند: «مردی خدمت پدرم حضرت امام باقر علیه السلام آمد، پدرم به او فرمود: «زن داری؟» گفت: «نه.» پدرم فرمود: «دوست ندارم تمام دنیا و آنچه در دنیاست داشته باشم، ولی یک شب بدون زن سپری کنم. دو رکعت نمازی را که شخص متاهل به‌جای می‌آورد، باارزش‌تر و بافضیلت‌تر است از مجردی که تمام شب را به عبادت گذرانده و تمام روز را روزه‌داری می‌کند.» سپس پدرم 7دینار به او داد و فرمو: «برو با این پول‌ها زنی برای خود انتخاب کن.»

بکر بن صالح می‌گوید: براى امام هفتم علیه السلام نوشتم: «پنج سال است که از بچه‌دار شدن پرهیز دارم و این به‌دلیل عدم تمایل همسرم به فرزنددار شدن است. همسرم مى‏گوید به‌خاطر تنگدستى و ندارى، رسیدگى و پرورش فرزند برایم سخت و دشوار است. نظر شما چیست؟ حضرت در جواب برایم مرقوم فرمود: بچه‏دار شو و در پى فرزند باش، خداوند آنان را روزى مى‏دهد».[10]

سرّ و علت این حکم که با آمدن فرزند، گشایش در روزی ایجاد می‌شود، در فرمایش حضرت امیرالمومنین علیه السلام بیان شده، آنجا که می‌فرماید: «تَنْزِلُ الْمَئونَةُ عَلَى قَدْرِ الْمَئُونَةِ؛ کمک و مساعدت آسمانى به مقدار مئونه زندگى و مخارج لازم فرود مى‌آید».[11]

روایت‌هایی که از معصومین سلام الله علیهم داریم، عذر و بهانه را برای کسانی که خود را شیعه و پیرو آن بزرگواران می‌دانند، مسدود می‌کند و این سوال را به‌وجود می‌آورد که چرا نباید زمین از محبان و عاشقان ائمه علیهم السلام پُر باشد؟ آیا فقط دشمنان قسم‌خورده اسلام باید نیروی انسانی خودشان را زیاد کنند؟ آیا دشمنان اهل‌بیت باید با کمک‌ها و دلارهای نفتی جمعیت خود را افزایش دهند؟ چرا طرح ننگین کاهش جمعیت، در رژیم اشغالگر صهیونیستی اجرا نمی‌شود و تحدید نسل و کاهش نیروی انسانی فقط برای شیعیان امیرالمومنین علیه السلام اجرایی می‌شود؟   

محور سوم: راه‌حل‌ها و وظایف مسئولان، نخبگان و افراد جامعه

باید چگونگی انتقال از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب را بررسی کنیم و بدانیم در مقام عمل چه باید کرد تا نظر اسلام درباره جمعیت مسلمانان عملی شود؟ با توجه به تاکیدهای مقام معظم رهبری نسبت به لزوم تغییر در سیاست‌گذاری‌ها، سعی می‌شود برای مسئولان که قانون‌گذاران و مجریان این طرح بودند، پیشنهادهایی عرضه شود. همچنین برای نخبگان که فرهنگ‌سازی و تبلیغ نظرات دین را به‌عهده دارند، بالاخص علما و طلاب حوزه‌های علمیه، نکته‌هایی مطرح می‌شود و سپس وظایف مسلمانان بیان خواهد شد.

سیاست‌گذاری و فرهنگ‌سازی درباره جمعیت و نیروی انسانی جامعه اسلامی، ارتباط عمیقی با متغیرهای دیگر دارد که برخی به‌طور نزدیک و مستقیم و بعضی غیرمستقیم بر این مساله تاثیرگذارند. برای رسیدن به نتیجه، باید «سیستم تولید نیروی انسانی مورد نظر اسلام» طراحی، تدوین و اجرایی شود. تا ما برای اصل تشکیل خانواده، نحوه معاشرت زن و شوهر و فرزندان، نحوه کسب درآمد و روزی حلال، الگوی تربیت فرزند و بالاخره الگوی فرهنگ عمومی زندگی خانوادگی و اجتماعی، دستورالعمل‌های اجرایی و قدم‌به‌قدم، برای سه حوزه مذکور (مجریان، نخبگان و آحاد مردم) نداشته باشیم، پیاده‌سازی نگرش‌ها و ایجاد گرایش و عمل در حوزه جمعیت و تکثیر نسل، با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. این مطلب، همان فرمایش رهبر انقلاب درباره تدوین الگوی «سبک زندگی اسلامی» است. البته بدین معنا نیست که تا تدوین آن الگو و اجرای سبک زندگی اسلامی، دست نگهداریم، بلکه باید به قدر وسع و قدرت، در حیطه‌های زمینه‌سازی، فرهنگ‌سازی و نهضت «تولید نیروی انسانی مطلوب» تلاش کنیم.

توصیه‌ها و پیشنهادهای کلان قانونی و حقوقی:

1. تدوین و تصویب قانون جامع «جمعیت و تولید نیروی انسانی مطلوب»، با همکاری دولت، قوه قضائیه و نهادهای علمی ذیربط، مانند حوزه علمیه و موسسه‌های علمی و فرهنگی.
2. تدوین و تصویب قانون جامع «گسترش رزق حلال و پیشرفت اقتصادی».
3. بازنویسی و اصلاح قوانین جمعیتی موجود، براساس مبانی دینی و الزامات قوانین جامع مذکور.
4. تصویب قوانین تشویقی و هدایتی برای کارمندان، ‌کارگران و سایر اقشار جامعه برای ازدواج و فرزندآوری.
5. فراهم کردن زمینه‌های قانونی کاهش سن ازدواج.
6. فراهم‌کردن تمام زمینه‌های قانونی لازم برای گسترش فرهنگ ازدواج آسان.

توصیه‌ها و پیشنهادهای کلان اجرایی و حکومتی:

1. ایجاد کارگروه «تولید نیروی انسانی بهینه» و کمیته ویژه «ازدواج آسان در اول جوانی»، در هیات دولت به‌منظور همکاری با مجلس و سایر نهادهای ذیربط.
2. بازنویسی و اصلاح تمام سیاست‌ها، آیین‌نامه‌ها، ابلاغیه‌ها و دستورالعمل‌های دولتی، براساس سیاست «تولید بهینه نیروی انسانی» و الزامات قوانین.
3. توجه خاص به اولویت مساله گسترش نیروی انسانی و درآمدزایی دینی در تدوین اسناد مهم، مانند الگوی اسلامی‌ ایرانی پیشرفت، برنامه‌های توسعه و برنامه‌های بودجه سنواتی.
4. فراهم کردن زمینه‌های اجرایی لازم برای گسترش و نهادینه‌سازی فرهنگ کسب حلال و گسترش جمعیت در جامعه.
5. ایجاد مشوق‌های مناسب برای تمام اقشار جامعه با هدف ازدواج آسان در ابتدای جوانی و فرزندآوری.
6. تلاش برای ایجاد نهادها و سازمان‌های مالی و پولی براساس مبانی دینی (باهدف کاهش فقر و کمک به خانواده‌های پرجمعیت)‌ و حذف تدریجی بنگاه‌های غیردینی (با نرخ بالای تسهیلات و بهره وام‌ها).
7. ترویج فرهنگ قناعت و استفاده صحیح از کالاها و تغذیه سالم.
8. مبارزه با اسراف و تجمل‌گرایی.

پیشنهاد کلان بین‌المللی در کشورهای اسلامی:

ایجاد سازمان‌های اسلامی برای مقابله با سیاست‌های استعماری صهیونیست و آمریکا و سیاست‌گذاری برای رشد جمعیت کشورهای اسلامی. این سازمان‌ها می‌توانند چند فعالیت را پیش بگیرند:

1. حمایت از سیاست‌های تشویقی فرزندآوری در کشورهاى اسلامى.
2. برپایى شورایى براى بررسى اوضاع جمعیتى در کشورهاى اسلامى.
3. برپایى دوره‏هاى آموزشى براى کادرهاى مسلمان موسسه‌های کشورهاى اسلامى.
4. ترویج فرهنگ قرآنی و ارتقای سطح آگاهى مردم درباره ازدواج و فرزندآوری.
5. حمایت گروه‌ها و موسسه‏هاى اسلامى با به‌کارگیرى سیاست‌هاى جمعیتى در خدمت اسلام.
6. حمایت گروه‌ها و موسسه‏هاى اسلامى برای تشویق ازدواج سریع و ارایه تسهیلات مادى براى جوانان مسلمان در کشورهاى اسلامى با هدف تسریع در ازدواج.
7. ایجاد موسسه‏هایى برای کمک به خانواده‏هاى نیازمند و افزایش کمک همراه با افزایش جمعیت.[12]

برنامهها و فعالیتهای تحقیقی برای محققان حوزوی و دانشگاهی

1. تولید و استخراج شاخصها و سنجههای دینی و ملی، در حوزه جمعیت و تولید نیروی انسانی و ازدواج آسان.
2. نظارت و مراقبت مستمر میدانی و آماری وضعیت موجود جامعه در حوزه جمعیت و مسایل مالی و اقتصادی.
3. طراحی سبک زندگی دینی، بهعنوان یک استراتژی جامع.
4. طراحی سیستم جامع جمعیت و نیروی انسانی و سیستم اقتصاد اسلامی.
5. طراحی کارگاه‌های ازدواج آسان.
6. طراحی کارگاه‌های مهارت زندگی سالم، با نشاط و معنوی.
7. طراحی کارگاه‌های مهارت تربیت فرزند برای پدران و مادران.
8. تدوین نقشه جامع فرهنگی و اجتماعی هر منطقه و استان، براساس آموزههای دینی.
9. تولید و طراحی مدل تولید نیروی انسانی بهینه در اسلام.
10. استخراج و تدوین سامانه مسایل و مشکلات حوزه جمعیت و درآمدزایی حلال و تبیین راهحلهای مربوط به آن.
11. تولید محتوای علمی مورد نیاز در ارتباط با مفاهیم و مولفههای مرتبط با جمعیت و درآمدزایی دینی برای مخاطبان مختلف.
12. اصلاح و غنیسازی متون درسی آموزش و پرورش و آموزش عالی در زمینه مسایل جمعیتی و اقتصادی و مالی.
13. تولید محصولات فرهنگی از احکام، چهل­حدیث، حکایات و ادعیه به شکل ­علمی، مستند و جذاب.
14. ایجاد بانک جامع اطلاعاتی در حوزه مسایل جمعیت و اقتصادی ‌مالی.

برنامهها و فعالیتهای آموزشی

1. طراحی و اجرای دورههای آموزشی درباره جمعیت و درآمدزایی در قالب دورههای عمومی و تخصصی برای تمام اقشار جامعه.
2. آموزش سبک‌زندگی درست، فرهنگ قناعت و مصرف سالم.
3. آموزش مهارت تربیت فرزند.

برنامهها و فعالیتهای فرهنگی و تبلیغی

1. تشکیل حلقه علمی و معرفتی در مکانهای زیارتی و عمومی، با موضوع نیروی انسانی و رزق مطلوب.
2. تدوین و اجرای برنامه جامع مبارزه با مفاسد اخلاقی.
3. تهیه برنامههای نمایشی برای تشویق به ازدیاد جمعیت و فرهنگ کار.
4. ارایه خدمات مشاورهای مرتبط با حوزه زندگی، تربیت فرزند و درآمدزایی مطلوب.
5. تعریف و اهدای نشان ملی بهترین خانواده اسلامی.
6. بزرگداشت افراد نیکوکار و خیّر در امر ازدواج خانواده‌های محتاج.
7. تولید و توزیع پوسترها و تابلوهای فاخر و جذاب، برای مراکز عمومی و اقتصادی و اداری.
8. طراحی و اجرای برنامههای بانشاط تربیتی، با محتوا و قالب دینی و جذاب برای کودکان و نوجوانان.
9. برگزاری نمایشگاه، همایش، جشنواره و مسابقه علمی، فرهنگی و هنری برای فرهنگ‌سازی ازدواج آسان و تربیت فرزند و درآمدسازی مطلوب.
10. راهاندازی نشریه‌های تخصصی در حوزه نیروی انسانی مطلوب و درآمدزایی دینی.
11. ایجاد درگاه جامع و تخصصی جمعیت و تربیت فرزند.
12. برگزاری اردوهای علمی، فرهنگی.

برنامهها و فعالیتهای حمایتی

1. حمایت از صندوقهای قرضالحسنه و موسسه‌های مالی دینی.
2. حمایت مادی و اجتماعی از خانوادههای پرجمعیت، برای تشویق خانوادهها به تکثیر نسل.
3. حمایت از جوانان شاغل، با هدف ترویج فرهنگ کار و تشویق برای تشکیل خانواده.

پیشنهادهایی برای افراد جامعه و خانواده‌ها

1. کسب معرفت و تعالی روحی و دستیابی به نگرش توحیدی و حقیقت بندگی با تهذیب نفس و عمل به فرامین خداوند و دستورات اولیای الهی.
2. دستیابی به بصیرت و غیرت دینی برای حفظ باورها و ارزش‌های اسلامی و پیاده‌سازی برنامه‌های مورد نظر خداوند در حوزه فرد و جامعه.
3. تربیت خود و خانواده بر اساس آیه: یأیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ نَارًا.[13]
4. ازدواج سریع و آسان جوانان ‌دور از تجمل، اسراف و تبذیر.
5. یادگیری مهارت‌های لازم برای درآمدزایی مطلوب، حلال، تقدیر معیشت و مصرف سالم.

[1] . پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، سخنرانی معظم له در جمع کارگزاران نظام در ماه مبارک رمضان 1432.

[2].  ذاریات: 22 و 23.

[3].  طلاق: 2 و 3.

[4].  عنکبوت، 60.

[5]. نور، 32.

[6] اسراء، 31.

[7]. کلینی، 1407، ج 5، ص330.

[8]. همان.

[9]. همان.

[10]. همان، ج 11، ص 330 .

[11]. نهج البلاغه، حکمت 139.

[12]. حسینی طهرانی، 1425، ص 100 و 101.

[13]. تحریم، 6.