از مشکلات اقتصادی نترسید

پرونده ویژه

بررسی آرای آیت‌الله جوادی آملی در باب تکثیر نسل و ازدیاد جمعیت

از مشکلات اقتصادی نترسید

رضا لک‏زایی

آیت‌الله جوادی آملی ضرورت ازدیاد جمعیت را می‏پذیرد. ایشان معتقد است علاوه بر کثرت جمعیت، باید به ابعاد تربیتی نسل نیز توجه ویژه داشت. ایشان به‌دنبال نسلی کوثر است؛ یعنی هم کثرت نسل و هم کیفیت نسل. ایشان برای تحقق و تقویت نسل کوثر، نگاه معنوی و قدسی به خانواده، اهتمام همسران و مادران در راستای تربیت عاطفی و پراکندن عطر عطوفت در کانون خانواده توجه نشان می‏دهد. انسانیت انسان به روح اوست و نه بدن او، لذا فرقی بین دختر و پسر وجود ندارد. روشن است که تفاوت نگذاشتن بین فرزندان و با مساوات با بچه‏ها رفتار کردن از ابعاد مهم تربیتی و داشتن نسلی کوثر و متعالی است. آیت‌الله جوادی آملی به‌کار گرفتن اهرم اقتصاد مقاومتی را نیز در راستای شکوفایی نسل کوثر ضروری می‏داند و معتقد است ازدواج باعث رونق زندگی و رزق و روزی است. پس فراهم کردن مقدمات اقتصادی و غیراقتصادی داشتن نسل کوثر را بر دولت، واجب کفایی می‏داند.

مکانیسم تکثیر نسل، به‌صورت تکوینی در انسان، حیوان و گیاه وجود دارد. انسان‏ به حکم غریزه، فطرت و عقل، به تولید و بقای نسل خود عشق می‏ورزد و آن را ضروری می‏داند. وحی برای برآورده ساختن این ضرورت، مکانیسم خانواده و شرایط زوجیت را مطرح می‏کند. البته وحی درباره تعداد فرزندان وجزییات، تصریح ندارد اما به‌عنوان حکم اولیه، سقط جنین را تحریم کرده است. وحی، حدود را ترسیم می‌کند، اما درباره کمیت و تعداد نظری نمی‌دهد. البته در احادیثی به کثرت جمعیت توجه شده است. به دو نکته از دو کتاب مهم اشاره می‌کنیم؛ امام سجاد علیه‏السلام در دعای بیست‌وهفتم صحیفه سجادیه درباره دشمنان اسلام می‌فرمایند:

«اللهم عقِّم ارحام نسائهم و یبّس اصلاب رجالِهم؛ خداوندا! زنان دشمنان را نازا کن و صلب مردان‌شان را بخشکان».

حضرت برای نابودی نسل و جمعیت دشمنان اسلام دعا می‏کنند، یعنی کثرت نسل و جمعیت مسلمانان مطلوب و پسندیده است. حضرت امیرالمومنین هم در خطبه 215 نهج البلاغه خدا را سپاس می‏گویند که صبح را به شب رسانده‏ام بی‏آنکه نسلم قطع شده باشد؛ «الحمدلله الذی لم‏یصبح میّتاً و لاسقیماً و... لامقطوعاً دابری».

این شکر، نشان‌دهنده اهمیت مطلب است، اما فقیهی براساس روایات فتوا نداده که مثلا واجب یا مستحب است که هر خانواده 4فرزند داشته باشد. بنابراین نباید انتظار داشت آیت‌الله جوادی آملی درباره «کنترل» جمعیت از منظر اسلام سخنی گفته باشد؛ اما حکومت اسلامی می‏تواند در زمینه کنترل جمعیت سیاست‏گذاری کند. سیاست کاهش جمعیت، چنان‏که رهبر انقلاب فرمود: «تا اوایل دهه70 مناسب بود و از آن تاریخ به بعد نباید ادامه می‏یافت. اکنون سخن این است که جمهوری اسلامی ایران در سال1371 به مقاصدی که در تحدید نسل داشت، رسید و این سیاست باید از سال1371 به بعد تغییر می‏کرد. سخن از اشتباه، خطا، کار بد و غفلتی است که رخ داده و باید برای آن استغفار کرد و اگر این سیاست، همچنان ادامه یابد کشور با «خطری بزرگ» و غیرقابل جبران روبه‌رو خواهد شد؛ البته تا حالا هم ما در منطقه خطر، مسافت زیادی را پیش رفته‏ایم که باید برگردیم».[1] به فرموده ایشان «البته خوشبختانه ما اکنون از لحاظ نیروی انسانی و دارا بودن نیروی جوان (بیش از ۳۱درصد بین 15 تا 29سال) در بهترین وضعیت قرار داریم»[2] و اگر چند سال دیگر بگذرد، جمعیت می‌شود، فرصت از دست می‌رود و مشکل قابل علاج نیست.

با پیش‌فرض افزایش جمعیت که در سیاست‏گذاری کلان نظام مطرح شده، می‏توان مباحث آیت‌الله جوادی آملی را پی گرفت و به سوالاتی که در این زمینه مطرح است پاسخ داد؛ تعریف انسان و ملاک انسانیت انسان چیست؟ انسان چه جایگاهی در نظام هستی دارد؟ آیا با تحلیلی فلسفی هم می‏توان گفت دختر و پسر فرقی ندارند؟ آیا تعداد فرزندان به میزان درآمد خانواده ارتباط ندارد؟ میزان جمعیت جامعه در امکاناتی که به آحاد افراد جامعه تعلق می‏گیرد چه تاثیری دارد؟ آیا افزایش جمعیت به‌تنهایی مطلوب است یا در صورتی مطلوب است که به تعبیر آیت‌الله جوادی آملی کوثر باشد و نه تکاثر؟ آیا زن برای کمک به اقتصاد خانواده می‏تواند بیرون از خانه کار کند؟ کار زن بیرون از خانه و گذاشتن فرزند در مهدکودک چه پیامدهایی دارد؟ نقش حکومت در ازدیاد جمعیت چیست؟ حضور موثر زن در خانواده چه تاثیری بر ایجاد عطوفت و آرامش در خانواده و جامعه می‌گذارد؟

این پرسش‏ها در حوزه‏های اعتقادی، فلسفی، اخلاقی، فقهی، اقتصادی و مدیریتی طبقه‏بندی و ذیل سه عنوان کلی؛ منطق تکثیر نسل و ازدیاد جمعیت، سیاست‏گذاری مطلوب جمهوری اسلامی در مساله جمعیت، و عوامل موثر بر کیفیت و کمیت جمعیت قرار می‌گیرد.

الف. منطق ازدیاد جمعیت و تکثیر نسل کوثر

1. منطق اعتقادی‌-‌‌اجتماعی

علامه جوادی آملی سیاست تکثیر نسل را که از سوی نظام اسلامی مطرح شده، می‏پذیرند. ایشان به نسل کوثر اعتقاد دارد که هم از لحاظ کمّی، کثیر است و هم از لحاظ کیفی. معتقد است دولت علاوه بر بُعد مادی و دنیایی تکثیر نسل، باید تدبیری برای بُعد ملکوتی و اخروی بیندیشد. ایشان با این دغدغه، تمهید زمینه‏های تربیت نسلی صالح را برای دولت «واجب کفایی» می‏داند و تاکید می‏کند اگر مسئولان مملکت به فکر تکثیر نسل‌اند باید همه جوانب را رعایت کنند. بنابراین یکی از راهبردهای اصلی نظام باید سرمایه‏گذاری در حوزه تربیت الهی نسل جدید باشد تا در آینده نسلی صالح، امین و درستکار و سعادتمند داشته باشیم. پس اهمیت و نقش فرهنگ متعالی دانسته و برجسته می‏شود.

نظام خانواده در اسلام اصیل است و پیوند اعضای آن تا پایان عمر برقرار می‏ماند. ارتباط میان فرزند با والدین، جد و جده و جد عالی و اعلا و هرچه بالاتر رود و پیوند میان پدر و مادر با فرزند، نوه، نبیره و هرچه پایین‏تر رود، همه استوار می‏ماند. این دو سلسله، افزون بر آن‌که به هم محرم‏اند، حقوق متقابل مالی، تربیتی و اجتماعی دارند. مثلا واجب‌النفقه یکدیگرند و اگر هریک از این دو سلسله محتاج شود، بر دیگری واجب است در صورت امکان، نفقه او را بپردازد. اصالت نظام خانواده در اسلام سبب می‏شود حتی پس از طلاق مادر از پدر، حقوق متقابل یاد شده بین پدران و مادران از یک‏سو و فرزندان از سوی دیگر پایدار بماند.[3] تعالی و جامعیتِ این نگاه با دیدگاه غرب که فرزندان از یک سن مشخص، کاملا از خانواده جدا و به اصطلاح مستقل می‏شوند، مشخص است.

در این نگاه متعالی، علاوه‌بر احترام و مهربانی و عطوفت و صله‌رحم، کمک‏های مالی اعضای خانواده و اعطای نفقه که فقط مربوط به زوجه نیست، بلکه پدر و پدربزرگ و مادر و مادربزرگ را هم ـ در صورت داشتن توانایی مالی ـ‌ دربرمی‏گیرد، باعث بهتر شدن زندگی دنیایی و بهره بردن از دعای خیر و کار نیک فرزندان و نوه‏ها در دنیای باقی می‌شود و از ابعاد مهم تکثیر نسل است. فقط دین اسلام این‌گونه زیبا و انسانی به این نکات توجه می‌کند.[4]

2. منطق اخلاقی ـ فلسفی

با پذیرش روح، اخلاق معنا پیدا می‏کند و بدون پذیرش روح، اخلاق، بیشتر شبیه سلیقه می‏شود. بنابراین، شالوده سعادت متعالی و اخلاق حسنه در فلسفه و حکمت متعالیه پی‌ریزی می‏شود. آیت‌الله جوادی آملی معتقد است آنچه مشکل ما را حل می‌کند، علوم تجریدی (یعنی عقل و نقل یا علوم برهانی و وحیانی) است، چون نمی‌خواهیم دام‌پروری کنیم، بلکه می‌خواهیم انسان‌پروری کنیم. ایشان تصریح می‏کند هنوز عده زیادی نمی‌دانند که تفاوت انسان و دام چیست؛ زیرا خیال می‏کنند انسان یک حیوان ناطق است، یعنی جانوری است که حرف می‌زند، اما دین می‌گوید انسان، حیّ متألّه است.

تعریف انسان متفاوت است، لاجرم دو مدل علوم انسانی خواهیم داشت، یک مدل علوم انسانی که محصول و غایت و نتیجه آن حیوان است و مدل دوم علوم انسانی که مقصد و مقصود آن حیّ متأله است و این انسان است که جانشین خدا روی زمین است. براساس نظر آیت‌الله جوادی آملی مشکل کنونی ما صِرف تکثیر نسل نیست، ما انسان و خلیفه‌الله می‌خواهیم؛ یعنی انسانی که عبد خداست و عقاید صحیح و اخلاق حسنه و رفتار شایسته دارد. حرمتی را که قرآن برای انسان قائل می‌شود، برای خلیفه الله شدن اوست.

آیت‌الله جوادی آملی از این بحث نتیجه می‏گیرد که اگر بخواهیم جمعیت را افزایش دهیم، باید از علوم تجریدی (یعنی عقل و وحی) استفاده کنیم و براساس انسان‌شناسی وحیانی، رسالت زن‌ها و مردها و راهکار را مشخص کنیم. در انسان‌پروری، اول طرح و برنامه و هدف‏گذاری مهم است، سپس اجرای آنها. طرح و برنامه را وحی در اختیار ما می‏گذارد. از منظر ایشان، کوثر مهم است، نه تکاثر. کوثر، جمعیت زیادی است که فضایل روحانی و اخلاقی و هنجاری‏ و سالک صراط مستقیم‏اند و تکاثر، جمعیت فراوانی دارند که در صراط حیوانیت قدم برمی‏دارند و قیام‌شان للنفس است، نه لله.

دغدغه دیگر آیت‌الله جوادی توجه به نتایج اخرویِ داشتن فرزند صالح است، یعنی ضمن اینکه داشتن جمعیت فراوان، یکی از ابزارهای قدرت و اسباب پیشرفت کشور است، براساس انسان‏شناسی دینی و قرآنی‏ به بعد ملکوتیِ داشتن فرزند صالح هم اشاره می‌کنند و می‌گویند: «فکر می‌کنیم که با فرزند بیشتر، مشکل داخلی‌مان حل می‏شود؛ «یُمْدِدْکُم بِأَمْوَالٍ وَ بَنِینَ» که البته این تفکر را باید با فرمایش ائمه تکمیل کرد؛ تتمّه‌اش را عترت طاهرین فرموده‏اند که «ولدٌ صالحٌ یدعُ له» ما تا ابد نیازمند به اعقابیم، این «ولدٌ صالح» که در روایت آمده شامل نوه‌ها، نتیجه‌ها و نبیره‌ها هم می‏شود. پس داشتن فرزند، تنها این نیست که مشکل دنیای ما را حل کند، بلکه فرزند صالح مشکل آخرت را هم برای ما حل می‌کند».

ب. عوامل تأثیرگذار بر کیفیت و کمیت نسل کوثر

1. تشکیل خانواده

یکی از مهم‏ترین عوامل موثر بر کیفیت و کمیت جمعیت، تسهیل در امر ازدواج و تشکیل خانواده است. ازدواج با اقتصاد و معیشت و به شغل و مسکن گره خورده است. درباره یاری خداوند و روزی دادنش تردیدی نیست، ولی یکی از نکته‌های ظریفی که مفسر قرآن کریم، آیت‌الله جوادی آملی مطرح می‏کنند، رزق تدریجی است و خداوند تدریجی بودن رزق را در مقام تمثیل به سخن گفتن آدمی مثال می‏زند و می‏فرماید: «وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُون * فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُون‏؛ رزق شما و آنچه شما را به آن وعده مى‏دهند، در آسمان است‏، پس‏ سوگند به پروردگار آسمان و زمین که آنچه به شما وعده مى‏دهند، یقینى است، همان‌گونه که سخن مى‏گویید».[5]

مراد از تمثیل در این آیه کریمه تدریجی بودن نطق است؛ در نطق، کلمه‌ها و جمله‌ها، از مخزن عقل و از باطن انسان به‌تدریج ظاهر و نازل می‏شود.[6] رزق مادی و معنوی هم مانند سخن گفتن، کم‏کم و تدریجی نصیب انسان می‏شود. پس همان‌طور که سخن گفتن تدریجی است، رزق آدمی هم تدریجی است و یک جوان نباید انتظار داشته باشد شغل پردرآمد و خانه و اتومبیل و تمام امکانات را داشته باشد تا بعد به فکر ازدواج بیفتد، چون این باور با تدریجی بودن سنت رزق، در تضاد است. البته مدیران و مسئولان نظام در این‌باره وظیفه دارند و نباید از وظیفه‏شان غفلت کنند.

آیت‌الله جوادی آملی بر این باور است خداوند متعال وعده داده که با ازدواج، زندگی رونق می‏گیرد. جوان نباید منتظر بماند که زندگی‏اش رونق بگیرد و بعد ازدواج کنند. براساس آیه کریمه «إِن یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ؛ اگر تهیدست‏اند، خدا آنان را از فزون‏بخشى خود بى‏نیاز مى‏کند»،[7] ازدواج وسیله گسترش و توسعه و رونق رزق و روزی است.

اما سوالی که اینجا وجود دارد این است؛ خداوند به چه کسانی وعده داده که با ازدواج زندگی‌شان رونق می‏گیرد؟ آیا این وعده فقط محدود به دختر و پسر است یا دایره‏ وسیع‏تری دارد؟

آیت‌الله جوادی آملی می‏فرماید: «هم وعده است نسبت به جوان‏ها، هم وعده است نسبت به پدر و مادر، هم وعده است نسبت به نظام. اگر مسئولان نظام، بخشی از بودجه‌ها را در اختیار ازدواج جوان‏ها قرار بدهند، خداوند بودجه اینها را بیشتر می‌کند، درآمد کشور را بیشتر می‌کند، درآمد سرانه مملکت را بیشتر می‌کند؛ این برای مملکت و نظام. به پدر و مادر هم وعده می‌دهد که آنها را غنی می‌کند: «إِن یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ». سوم هم به خود جوان‏ها وعده جمیل داد که هرکس نکاح کرد یا اِنکاح کرد مشمول این وعدِه جمیل الهی است: «إِن یَکُونُوا فُقَرَاءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ».

بنابراین اولا رزق و روزی تدریجی است. ثانیا خداوند به جوانان، خانواده و مسئولان و برنامه‏ریزان جامعه وعده داده که با ازدواج، رزق‌شان توسعه می‏یابد. مساله سوم، تقواست. خداوند فرموده است: «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لاَ یَحْتَسِبُ؛ هرکه از خدا پروا کند، خدا براى او راه بیرون رفتن (از مشکلات و تنگناها را) قرار مى‏دهد و او را از جایى‌که گمان نمى‏کند، روزى‏ مى‏دهد».[8]

پس هیچ انسان باتقوایی در کار نمی‌ماند. ممکن است مشکلات از هر طرف روبیاورد، ولی راه برون‌رفت هم وجود دارد. به هر حال خداوند در امر ازدواج و فرزندآوری، وعده توسعه رزق داده است.

[1] . بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 3/5/1391و تاریخ 3/4/1392.

[2]. بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 20/12/1392.

[3] . تفسیر تسنیم، ج17، ص276.

[4] . ر.ک: مفاتیح الحیات، ص209 به بعد

[5] . سوره ذاریات، آیه 22 و 23.

[6] . تفسیر تسنیم، ج 1، ص 238.

[7] . سوره نور، آیه32

[8] . سوره طلاق، آیه 2و3.