پیوندی(نویسنده مسئول), غلامرضا, فتحی, حجت الله. (1403). تأملی در کیفرگزینی جرم محاربه از منظر قرآن کریم. اسلام و مطالعات اجتماعی, 31(شماره 1(فصل بهار- پیاپی 117)), 137-166. doi: 10.22081/jf.2024.67431.2711
غلامرضا پیوندی(نویسنده مسئول); حجت الله فتحی. "تأملی در کیفرگزینی جرم محاربه از منظر قرآن کریم". اسلام و مطالعات اجتماعی, 31, شماره 1(فصل بهار- پیاپی 117), 1403, 137-166. doi: 10.22081/jf.2024.67431.2711
پیوندی(نویسنده مسئول), غلامرضا, فتحی, حجت الله. (1403). 'تأملی در کیفرگزینی جرم محاربه از منظر قرآن کریم', اسلام و مطالعات اجتماعی, 31(شماره 1(فصل بهار- پیاپی 117)), pp. 137-166. doi: 10.22081/jf.2024.67431.2711
پیوندی(نویسنده مسئول), غلامرضا, فتحی, حجت الله. تأملی در کیفرگزینی جرم محاربه از منظر قرآن کریم. اسلام و مطالعات اجتماعی, 1403; 31(شماره 1(فصل بهار- پیاپی 117)): 137-166. doi: 10.22081/jf.2024.67431.2711
استادیار، گروه فقه و حقوق پژوهشکده نظام‌های اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم، ایران.
تاریخ دریافت: 03 مهر 1402،
تاریخ بازنگری: 28 اسفند 1402،
تاریخ پذیرش: 28 اسفند 1402
چکیده
امروزه یکی از مسائل مطرح در مجامع علمی و عمومی جامعه ایرانی، شیوه‌ها و انحای انتخاب کیفر برای جرم محاربه است. قانون‌گذار نیز در طول قانون‌گذاری پس از انقلاب اسلامی، تمایل بیشتری به دیدگاه تخییری‌بودن کیفرهای چهارگانه محارب در قوانین داشته است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و با تمرکز بر آیات قرآن و روایت‌های باب محاربه به نقد رویکرد قانون‌گذار پرداخته است و بر این نکته تأکید می‌کند که قول بر ترتیب یا رعایت تناسب میان جرم و کیفر محاربه، از ادله قرآنی و روایی قابل استنباط، بلکه با آیات قرآن موافق است. مهم‌ترین دستاورد و جنبه نوآوری این مقاله نسبت به نوشته‌های دیگر این است که اولاً، ظهور آیه محاربه در تخییر محل خلاف است و برخی از بزرگان ازجمله قطب‌الدین راوندی و علامه حلی معتقدند آیه دال بر ترتیب است؛ ثانیاً، آیات متعدد قرآن موافق رعایت تناسب است که رافع اجمال یا ابهام آیه محاربه است و آیه محاربه را نمی‌توان برخلاف ظهور آیات متعدد قرآن تفسیر کرد؛ ثالثاً، آیات دالّ بر لزوم رعایت تناسب میان جرم و مجازات آبی از تخصیص و تقیید است؛ چون به تصریح برخی از مفسران رعایت‌نشدن تناسب بین جرم و مجازات ظلم است و ظلم دارای حرمت عقلی و شرعی است؛ رابعاً، آیات و روایات دالّ بر لزوم تناسب میان جرم و مجازات نص است و آیه محاربه (بر فرض پذیرش دلالت بر تخییر) و روایت‌های دال بر تخییر ظاهر است و نص مقدم بر ظاهر است؛ خامساً؛ مطلوبیت عمل به رعایت تناسب بین جرم محارب و مجازات در محاربه مورد اتفاق همه فقیهان است و به نظر هیچ‌کدام حکمی با رعایت تناسب جرم و مجازات برخلاف شرع نیست؛ برخلاف آنجا که تناسب جرم و مجازات در محاربه رعایت نشود، که طبق نظر مشهور، خلاف شرع است.
Assistant Professor, Department of Jurisprudence and Law, Research Institute of Islamic Systems, Institute of Culture and Islamic Thought, Qom, Iran.
چکیده [English]
Today, one of the issues in academic and public arenas in Iranian society is the methods and types of selecting punishments for the crime of moharebeh (refers to a specific crime in Islamic law, often interpreted as waging war against God or spreading corruption on Earth). The legislator, during the process of law-making after the Islamic Revolution of Iran, has shown a greater inclination towards the discretionary view in choosing among the four types of punishments for moharebeh in the laws. This article, using a descriptive-analytical method and focusing on the verses of the Qur’an and the narratives concerning moharebeh, criticizes the legislator's approach. It emphasizes that the opinion advocating for order or proportionality between the crime and the punishment for moharebeh can be inferred from Qur’anic and narrative evidence and is, in fact, consistent with the Qur’anic verses. The most important achievement and innovative aspect of this article compared to other writings is, firstly, that the apparent meaning of the verse on moharebeh concerning discretion is disputable. Some prominent scholars, including Qutb al-Din al-Rawandi and Allameh Helli, believe that the verse indicates a sequential order. Secondly, multiple verses of the Qur’an support the principle of proportionality, which clarifies or removes any ambiguity from the verse on moharebeh. The verse on moharebeh cannot be interpreted contrary to the apparent meaning of numerous other Qur’anic verses. Thirdly, the verses indicating the necessity of proportionality between crime and punishment are exempt from any limitation or restriction. As some commentators explicitly state, the lack of proportionality between crime and punishment is considered injustice, and injustice is both rationally and legally forbidden (haram). Fourthly, the verses and narratives indicating the necessity of proportionality between crime and punishment are explicit texts (nass), whereas the verse on moharebeh (assuming it indicates discretion) and the narratives indicating discretion are apparent (zahir); and explicit texts are prioritized over apparent ones. Fifthly, the desirability of adhering to proportionality between the crime of moharebeh and its punishment is unanimously agreed upon by all jurists, and none of them consider a ruling that observes proportionality between crime and punishment to be contrary to Sharia. In contrast, failing to observe proportionality in moharebeh is, according to the most jurists’ opinion, against Sharia.
کلیدواژه‌ها [English]
Crime of Moharebeh, Verse of Moharebeh, Proportionality of Crime and Punishment, Punishment of Moharebin, Discretion in Punishment
مراجع
قرآن کریم
ابن براج طرابلسی، عبدالعزیز. (1406ق). المهذب (ج2 و 5). قم: نشر اسلامی.
ابن‌حمزه طوسی، محمد بن علی بن حمزة. (1408ق). الوسیلة الی نیل الفضیله (محقق: محمد الحسون). قم: کتابخانه مرعشی‌نجفی(ره).
ابن‌زهره حلبی، حمزة بن علی. (1417ق). غنیة النزوع الی علمی الاصول والفروع (محقق: ابراهیم بهادری). قم: مؤسسة الامام الصادق(علیه السلام).
ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم. (1403ق). الکافی فی الفقه (محقق: رضا استادی). اصفهان: مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) العامة.
اسکافى، ابن جنید، محمد بن احمد کاتب بغدادی. (1416ق). مجموعة فتاوى ابن جنید (چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد اسدى. (1407ق). المهذب البارع فی شرح المختصرالنافع (ج5، چاپ اول). قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلی، حسن بن یوسف. (1418ق). مختلف الشیعة فی احکام الشریعه (ج9). قم: نشر اسلامی.
حلی، یحیی بن سعید. (1405ق). الجامع للشرائع (محقق: گروهی از فضلاء). قم: مؤسسة سید الشهداء(علیه السلام).
حلّى، ابن ادریس، محمد بن منصور. (1410ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى (ج3، چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامى.
خوانساری، سید احمد. (1355). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع (ج7). تهران: مکتبة الصدوق.
زحیلی، وهبة بن مصطفی. (1422ق). التفسیر الوسیط. دمشق: دارالفکر.
ساریخانی، عادل. (1385). حقوق جزای عمومی اسلام (چاپ سوم). تهران: انتشارات پیام نور.
سبزواری، سید عبدالاعلی. (بی‌تا). مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام (محقق: مؤسسة المنار، ج28). قم: دفتر آیت‌الله سبزواری.
شاکر اشتیجه، محمدحسین و روستایی صدرآبادی، حمید. (1400). کنکاشی در شیوه اجرای مجازات‌های محارب و همسان‌سازی چگونگی انتخاب مجازات ترتیبی یا تخییری. پژوهش‌های فقهی، 17(3)، صص 771 –
شهید أول، محمد بن جمال الدین مکی العاملی. (1414ق). غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد (ج4، چاپ اول). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
صدوق، محمد بن علی. (1415 ق). المقنع. قم: مؤسسه امام هادی(علیه السلام).
صدوق، محمّد بن على بن بابویه. (1418ق). الهدایة فی الأصول و الفروع (چاپ اول). قم: مؤسسه امام هادى(علیه السلام).
طباطبایی، سید علی. (1404ق). ریاض‌المسائل (ج10). قم: موسسه آل‌البیت(علیهم السلام).
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ج5). تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طوسی، محمد بن حسن. (1390ق). الاستبصار (ج2). تهران: دارالکتب الاسلامیۀ.
طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). الخلاف (ج5، چاپ اول). قم: انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسی، محمد بن حسن. (1388ق). المبسوط فی فقه الامامیه (محقق: محمدباقر بهبودی، ج8). بی‌جا: المکتبة المرتضویة.
طوسی، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه والفتاوى (چاپ دوم). بیروت: دار الکتاب العربی.
فاضل لنکرانى، محمد. (1422ق). تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الحدود (چاپ اول). قم: مرکز فقهى ائمه اطهار(علیهم السلام).
فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری. (1419ق). کنز العرفان فی فقه القرآن (محقق: سیدمحمد قاضی، ج2). تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
فاضل هندی، محمد بن حسن. (1420ق). کشف اللثام عن قو اعد الاحکام (ج10). قم: نشر اسلامی.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (27). (مفاتیح الغیب). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فضل الله، سید محمدحسین. (1419ق). تفسیر من وحی القرآن (ج20). بیروت: دارالملاک.
قرائتی، محسن. (1383). تفسیر نور (ج10). تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
کاشانی، فتح الله. (1336). تفسیر منهج الصادقین (ج4). تهران: کتاب‌فروشی علمی.
کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی (ج7، چاپ چهارم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجاهد، محمدابراهیم، عابدینی نجف‌آبادی، احمد و پنجه‌پور، جواد. (1401). سیری اجمالی در مبانی فقهی تخییر و ترتیب در رابطه باکیفیت مجازات محارب. فصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، 15(29)، صص 48-70.
مجلسی اول، محمدتقی. (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه (محققان: موسوی کرمانی، اشتهاردی، طباطبایی، ج10). قم: مؤسسه فرهنگ اسلامی کوشانپور.
مجلسی دوم، محمد باقر. (1404ق). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول (ج23، چاپ دوم). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محبوبی زرگریان، سید نصرالله؛ فاطمی‌نیا، طه. (1396). لزوم رعایت ترتیب در اجرای مجازات محارب. فقه، 24(92)، صص 7 - 28.
محقق داماد، مصطفی. (1406ق). قواعد فقه (ج4). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
مرعشى نجفى، سید شهاب‌الدین. (1406ق). منهاج المؤمنین (ج2، چاپ اول). قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى(ره).
مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبرى. (1413ق)، المقنعه (چاپ اول). قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید(ره).
موسوى اردبیلى، سید عبد الکریم. (1427ق). فقه الحدود والتعزیرات (ج3، چاپ دوم). قم: مؤسسة النشر لجامعة المفید(ره).
موسوی خویی، سیدابوالقاسم. (1422ق). مبانی تکملة المنهاج (ج41، چاپ اول). قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی(ره).
نجفی، محمدحسن. (1366). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام (محقق: قوچانی، ج41). تهران: دار الکتب الاسلامیة.
