مفتخری, مهدی, زاهدیان, مجتبی, قبولی درافشان, سید محمد مهدی. (1403). امکان سنجی ابطال «شروط تعسفی» بر اساس منابع فقه امامیه. اسلام و مطالعات اجتماعی, 10(1), 139-175. doi: 10.22034/jrj.2024.68501.2776
مهدی مفتخری; مجتبی زاهدیان; سید محمد مهدی قبولی درافشان. "امکان سنجی ابطال «شروط تعسفی» بر اساس منابع فقه امامیه". اسلام و مطالعات اجتماعی, 10, 1, 1403, 139-175. doi: 10.22034/jrj.2024.68501.2776
مفتخری, مهدی, زاهدیان, مجتبی, قبولی درافشان, سید محمد مهدی. (1403). 'امکان سنجی ابطال «شروط تعسفی» بر اساس منابع فقه امامیه', اسلام و مطالعات اجتماعی, 10(1), pp. 139-175. doi: 10.22034/jrj.2024.68501.2776
مفتخری, مهدی, زاهدیان, مجتبی, قبولی درافشان, سید محمد مهدی. امکان سنجی ابطال «شروط تعسفی» بر اساس منابع فقه امامیه. اسلام و مطالعات اجتماعی, 1403; 10(1): 139-175. doi: 10.22034/jrj.2024.68501.2776
1دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد؛ مشهد-ایران. رایانامه: moftakhari.lawyer@gmail.com
2استادیار گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد؛ مشهد-ایران (نویسنده مسئول)
3دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد؛ مشهد-ایران.
تاریخ دریافت: 24 بهمن 1402،
تاریخ بازنگری: 25 فروردین 1403،
تاریخ پذیرش: 13 اردیبهشت 1403
چکیده
در دهه های اخیر در حقوق و قوانین کشورهای عربی چند اصطلاح جدید به‌طور فزاینده ای مورد استفاده قرار گرفته است. همه این اصطلاحات به‌نوعی بر ناعادلانگی قرارداد (چه در ذات قرارداد و چه در شروط قرارداد) دلالت دارند. یکی از این مفاهیم «شرط تعسفی» است. مهمترین ویژگی شروط تعسفی، استغلال و سوءاستفاده از ضعف بیرونی یا درونی طرف ضعیف است. حقوق ایران با تأخیر و به‌صورت محدودتر به شروط تحمیلی یا غیرمنصفانه پرداخته است. در هیچ منبع فقهی، اشارهای به شرط تعسفی نشده است ولی امکان تحلیل آن بر اساس منابع فقهی وجود دارد. دو احتمال در بطلان و لزوم تعدیل شرط تعسفی وجود دارد (رویکرد صحت و رویکرد بطلان). آزادی قراردادی و اعتبار قراردادها، اصل صحت و عدم اندراج شرط تعسفی در زمره شروط باطل، ادلۀ احتمال اول است. از سوی دیگر، دخول در شروط مخالف کتاب و سنت، قاعده عدل و انصاف، حرمت اختلال نظام، نهی از غرر، نهی از اکل مال به باطل و وحدت ملاک با موضوعات مشابه مانند البیع علی البیع، السوم علی السوم، نجش و تلقی الرکبان، ادله احتمال دوم است. در صورت قول به بطلان شرط تعسفی، میتوان به امکان فسخ یا تعدیل قرارداد به نفع طرف ضعیف، حکم کرد.
Feasibility of Refutation of “Unfair Terms” Based on Imāmī Jurisprudence Sources
نویسندگان [English]
Mahdi Moftakhari1؛ Mojtaba Zahedian2؛ Sayyed Mohammad Mahdi Ghabooli Dorafshan3
1Department of law/Mashhad branch/Islamic Azad university/Mashhad/Iran
2Department of law/Mashhad branch/Islamic Azad university/Mashhad/Iran
3Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad-Iran.
چکیده [English]
In recent decades, several new terms have been increasingly used in the laws and rules of Arab countries, all of which somehow indicate the unfairness of the contract (either in the nature of the contract or in the terms of the contract). One of these terms is “unfair condition.” The most important feature of unfair (taʻasufī) conditions is the exploitation and abuse of the external or internal weakness of the weak party. Iranian law has addressed the imposed or unfair conditions with delay and in a more limited way. Unfair condition is not mentioned in any jurisprudential sources, but it is possible to analyze it based on jurisprudential sources. There are two possibilities in refutation and the need to adjust the unfair terms: the correctness and refutation approach. Contractual freedom and the validity of contracts, the principle of validity and the non-inclusion of an unfair condition among refutation conditions are the evidence of the first possibility. Entering into the conditions contrary to the Holy Qurʼān and the Sunnah, the principle of justice and fairness, the prohibition of disorder in the system, the forbidding the uncertain (gharar), the forbidding of consuming property wrongfully, and the unity of the criteria with similar subjects such as al-Bayʻ ʻalā al-Bayʻ, al-Sawm ʻalā al-Sawm, Najsh and Talaqqā al-Rukbān are evidence of the second possibility. In case of refutation of an unfair terms, it is possible to dictate the possibility of termination or modification of the contract in favour of the weaker party.
کلیدواژه‌ها [English]
Unfair terms, Najsh, Talaqqā al-Rukbān, ʻAqd al-Idhʻān, Laws of Arab Countries
ابن اثیر، مبارک بن محمد. (1364 ش). النهایة فی غریب الحدیث. چاپ چهارم، قم: مؤسسه اسماعیلیان للطباعة و النشر.
ابن ادریس حلّى، محمد بن منصور. (1410 ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن براج، قاضى عبد العزیز. (1406 ق). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن جنید اسکافی، محمد بن احمد. (1416 ق). مجموعة فتاوى ابن جنید. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن زهره، حمزة بن علی. (1417ق). غُنیة النزوع فی علمَیِ الفروع و الأصول. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع).
ابن منظور، جمال الدین بن مکرّم. (1405ق). لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه.
احمدزاده بزار، سید عبد المطلب، دوانی، مجیدرضا، قبولی درافشان، سید محمد صادق. (پاییز1397ش). مفهوم و جایگاه شروط غیرمنصفانه در حقوق اروپا و حقوق موضوعه ایران، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، دوره 5، شماره3، صص1-34.
الهی خراسانی، علی. (1399ش). جستارهایی در مقاصد شریعت. تهران: نشر نگاه معاصر.
انصاری، مرتضی. (1419ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
انصاری، مرتضی. (1415ق). کتاب الخیارات. قم: کنگره بزرگداشت شیخ اعظم.
انصاری، مرتضی. (1420ق). کتاب المکاسب، چاپ اول، قم: کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد ولادت شیخ انصاری.
ایروانی، باقر. (1394ش). قواعد فقهی، ترجمه کتاب دروس تمهیدیة فی القواعد الفقهیة. مترجم: حسین ناصری مقدم، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
باقی زاده، محمد جواد، امیدی فرد، عبد الله. (1393ش). ضرورت حفظ نظام و منع اختلال در آن در فقه امامیه. فصلنامه علمی پژوهشی شیعهشناسی، سال دوازدهم، شماره 47، صص170-200.
بجنوردی، سید محمد حسن. (1419ق). القواعد الفقهیة. چاپ اول، قم: معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ.
بحرانى، آل عصفور، یوسف بن احمد بن ابراهیم. (1405ق). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
بودالی محمد. (2006م). حمایة المستهلک فی القانون المقارن (دراسة مقارنة مع القانون الفرنسی). الجزایر: دار الکتاب الحدیث.
بولقواس، سارة. (2017م). الحمایة المدنیة للمستهلک من الشروط التعسفیة فی العقد الاکترونی.مجلة المنار للبحوث و الدراسات القانونیة و السیاسیة، العدد الثانی، ص45-63.
پاکباز، سیامک. (1394ش). سوءاستفاده از وضعیت اقتصادی مسلط در حقوق رقابت. تهران: نشر میزان.
تقی زاده، ابراهیم، احمدی، افشین. (1394ش). جایگاه شروط غیرمنصفانه در حقوق ایران با نگاهی به ماده «46» قانون تجارت الکترونیکی. پژوهش حقوق خصوصی، دوره سوم، شماره 10، صص9-42.
جعفری لنگرودی، محمد جعفر. (1387ش)، ترمینولوژی حقوق. چاپ نوزدهم، تهران: گنج دانش.
جوهری، اسماعیل بن حمّاد. (1410ق). تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم للملایین.
حر عاملی، محمد بن الحسن (1414ق). تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. چاپ دوم، قم: مؤسسة آل البیت(ع) لأحیاء التراث.
حسینى روحانى، سید صادق. (1412ق). فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب - مدرسه امام صادق علیه السلام.
حسینی سیستانی، سیدعلی. (1416ق). منهاج الصالحین. قم: مکتب آیت الله العظمی السید علی سیستانی.
حشیشة شعبان، الفة. (2011م). عقود الاستغلال تحت التسمیة الأصلیة: دراسة مقارنة، تونس: الهیئة الوطنیة للمحامین.
حلّى، یحیى بن سعید (1405ق). الجامع للشرائع. قم: مؤسسة سید الشهداء العلمیة.
امام خمینى، سید روح اللّه. (1409ق). تحریر الوسیلة. قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم.
امام خمینی، سید روح الله. (1385). الرسائل. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
الخوری الشرتونی اللبنانی، سعید. (1392ق). اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد. انتشارات اسوه.
سعادت مصطفوی، سید مصطفی، نورآبادی، علیرضا. (1396ش). وضعیت معاملات مضطر در حالت سوءاستفاده از اضطرار (با مطالعه تطبیقی در حقوق ایران و اصول قراردادهای تجارت بینالمللی). دوفصلنامه علمی تخصصی آموزههای حقوقی گواه، سال سوم، شماره دوم، صص127-156.
السنهوری، احمد عبد الرزاق. (1391ق). نظریة العقد. تهران: خرسندی.
السنهوری، احمد عبد الرزاق. (بی‌تا)، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
سی الطیب، محمد امین. (2008م). الشروط التعسفیة فی عقود الاستهلاک، دراسة مقارنة، مذکرة ماجستیر فی القانون الخاص. کلیة الحقوق، جامعة ابی بکر بلقاید تلمسان.
شعاریان، ابراهیم، ترابی، ابراهیم. (1395ش). حقوق تعهدات. چاپ دوم، موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
شهید اول، محمد بن مکی. (1412ق). الدروسالشرعیة. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
شهید ثانى، زین الدین بن على. (1410ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى - کلانتر). قم :کتابفروشى داورى.
شهیدی، مهدی. (1382ش). تشکیل قراردادها و تعهدات. چاپ سوم، تهران: انتشارات مجد.
شهیدی، مهدی. (1387ش). شروط ضمن عقد. چاپ دوم، تهران: انتشارات مجد.
شیروی، عبدالحسین. (1399ش). حقوق اقتصادی. تهران: انتشارات سمت.
شیروی، عبدالحسین. (1400ش). قانون مدنی چین. چاپ اول، موسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
صاحب جواهر، محمد حسن نجفی. (1363ش)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
صفایی، سید حسین. (1384ش). قواعد عمومی قراردادها. تهران: نشر میزان.
طباطبایی، سید محمد حسین. (بی‌تا). المیزان، قم: منشورات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طجرلو، رضا. (1387ش). برداﺷـﺖ ﺗﺌﻮرﯾـک ﺑـﺮ دﺧﺎﻟـﺖ دوﻟـﺖ در ﻣﺤـﺪود کـﺮدن آزادی ﻗﺮادادﻫﺎ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﯿﺴـﺘﻢ حقوقی انگلیس، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 38، شماره3، صص191-209.
طوسی، محمد بن الحسن. (1365ق). تهذیب الاحکام. چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، محمد بن الحسن. (1407ق). الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طوسی، محمد بن الحسن. (1387ق). المبسوط. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
عزیز کریم جواد، حوراء، قبولی درافشان، سید محمد تقی، انصاری، اعظم. (1399ش). مطالعه تطبیقی مقابله با شروط غیرمنصفانه در حقوق ایران و عراق، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال بیست و هفتم، شماره 3، صص 219-246.
العلامة الحلی، الحسن بن یوسف. (1420ق). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
العلامة الحلی، الحسن بن یوسف. (1412ق). مختلف الشیعه. قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
علیدوست، ابوالقاسم. (1395ش). داراشدن ناعادلانه و بلاجهت در نظام حقوقی ایران و مقایسه آن با اکل مال به باطل. نشریه فقه، سال بیست و سوم، شماره اول، صص7-17.
علیدوست، ابوالقاسم. (1398ش). فقه و حقوق قراردادها: ادله عام قرآنی. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عواطف، محی الدین. (2018م). أحکام الشروط التعسفیة حمایة للمستهلک وإعادة للتوازن العقدی. مجلة القانون العام الجزائری والمقارن، المجلد الرابع، العدد الأول.
غانم، اسماعیل. (بی‌تا). النظریة العامة للالتزامات، مصادر الالتزام. مکتبة عبد الله وهبة.
فاضل تونی، مولی عبد الله بن محمد بشروی. (1412ق). الوافیة. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین. چاپ دوم، قم: مؤسسه دار الهجرة.
فرج العدوی، توفیق حسن. (2002م). النظریة العامة للالتزام. چاپ دوم، بیروت: منشورات حلبیة الحقوقیة.
فرج الصدة، عبد المنعم. (1994م). مصادر الالتزام. دار النهضة العربیة.
فرج الصدة، عبد المنعم. (1974م). نظریة العقد فی قوانین البلاد العربیة. بیروت: دار النهضة العربیة للطباعة و النشر.
کاتوزیان، ناصر. (1399ش). قواعد عمومی قراردادها. چاپ سوم، تهران: گنج دانش.
کاتوزیان، ناصر. (1374ش). قواعد عمومی قراردادها. تهران: شرکت سهامی انتشار.
کریمی، عباس. (1381ش). شروط تحمیلی از دیدگاه قواعد عمومی قراردادها. مجله پژوهشهای حقوقی، دوره یکم، ش1، سال اول، صص75-82.
کریمی، عباس،کوشکی، مصطفی. (1400ش).شروط تحمیلی در قراردادهای منعقده بین صاحبان حرف. فصلنامه پژوهشهای بازرگانی، دوره 25،شماره 100، صص229-254.
کیدرى، قطب الدین، محمد بن حسین. (1416ق). إصباح الشیعة بمصباح الشریعة. قم: مؤسسه امام صادق علیه السلام.
محسنی، سعید و قبولی درافشان، محمدمهدی. (1389ش). مفهوم و آثار بطلان نسبی.مجله دانش و توسعه، سال هفدهم، شماره 33 صص245-270.
محقق حلّى، نجم الدین، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
محقق حلی، نجم الدین، جعفر بن حسن. (1376ش). المختصر النافع فی فقه الامامیة. چاپ ششم، قم: مطبوعات دینی.
محمد الرفاعی، احمد. (1994م). الحمایة المدنیة للمستهلک ازاء المضمون العقدی. مصر: دار النهضة.
مظفر، محمود. (1422ق). نظریة العقد: دراسة قانونیة مقارنة باحکام الشریعة الاسلامیة. جدة: دار حافظ للنشر و التوزیع.
ملک افضلی اردکانی، محسن. (1397ش). قاعده حفظ نظام. چاپ چهارم. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
