آیا تغییر جنسیت یک پدیده نوظهور است

 اجتماعی 

آیا تغییر جنسیت یک پدیده نوظهور است؟

دکتر محمدعلی مصطفوی

پژوهشگر مرکز تحقیقات فقهی حقوقی قوه قضائیه

«تغییر جنسیت» و «تعیین جنسیت» دو مقوله جدا و مستقل هستند. بعضی افراد، جنسیتی دارند که با احوال روحی‌شان تطابق ندارد و جراح، صرفا به کشف جنس واقعی مطابق با روحیات فرد اقدام خواهد کرد. پس این دو مقوله‌ای جداست و این سوال مطرح است افرادی که درصدد تغییر جنسیت هستند می‌خواهند تغییرجنسیت بدهند یا تعیین جنسیت کنند؟ لذا پزشک جراح یا تیمی که می‌خواهد این اختلال را بررسی کند باید این موضوع را در نظر بگیرد.

پرسش بعدی موارد ممنوع و مجرمانه تغییرجنسیت است. آیا الزاما تغییرجنسیت با گذراندن مراحل آن، مجاز است؟ یا رفتار مجرمانه‌ای برآن مترتب است؟ یکی از مباحث بنیادین در تحلیل این موضوع، مرز بین هم‌جنسگرایی در قانون مجازات یا اختلال‌های هویت جنسی است که منجر به تغییر جنسیت می‌شود. یعنی وقتی می‌خواهیم به جنبه‌های مجرمانه این قضیه بپردازیم، لزوما باید مرز بین این دو را بررسی کنیم. متعاقب تحلیل این موضوع‌ها، پرسشی مطرح می‌شود؛ آیا بیماران جنسی به مفهوم پزشکی که ممکن است برخی رفتارهای مجرمانه در زمینه جنسی مرتکب شوند، می‌توان متهم به رفتار مجرمانه کرد یا نه؟ در ادامه وجوه مختلف این بحث را می‌خوانید.

ابتدا باید انواع اختلال‌های جنسی را تعریف و سپس احکام فقهی و حقوقی آن را بررسی کنیم. یکی از آثار مهم و کاربردی که بر این موضوع مترتب است، مباحثی مانند ازدواج، طلاق، نفقه، مهریه و ارث و دیگر موارد است که هم وجوه حقوقی دارد و هم کیفری.

استفتایی که از مراجع عظام تقلید و نظریه فقهای مشهور و معاصر درباره تغییرجنسیت داده شده، باید بررسی شود که آیا تغییر جنسیت از مرد به زن و برعکس، امکان‌پذیر و جایز است یا خیر؟ جایز بودن از منظر فقها باید بررسی شود.

یکی از سوال‌های مهم این‌ است؛ کسی که با تغییرجنسیت، مرد شد اگر توسط مرد دیگری به قتل برسد آیا اولیای‌دم برای قصاص قاتل باید تفاضل دیه بدهند یا خیر؟ عقبه تحلیل چنین پرسشی، این است که آیا از قِبَل تغییرجنسیت، آن تغییرجنسیت  واقعی رخ می‌دهد؟ معیار تغییرجنسیت واقعی چیست؟ بدون تردید بحث باروری است. یعنی اگر زنی می‌خواهد تغییرجنسیت دهد، باید بعد از تغییرجنسیت، قدرت باروری داشته باشد و برعکس. آیا در واقعیت جسمی زن یا مرد، چنین مساله‌ای اتفاق می‌افتد؟ این‌ها موارد مهمی و پرسش‌های کلیدی است که باید به آن پرداخته شود.

تغییر جنسیت و احکام مربوطه

قبل از این‌که انواع اختلال‌های هویت جنسی بررسی شود، باید درباره تغییرجنسیت بیشتر بدانیم. در کشور ما عمل‌های پزشکی درباره تغییرجنسیت، بعد از فتوای امام خمینی‌رحمت الله علیه، سال1364 مبنی‌بر جواز تغییرجنسیت به تدریج مطرح شد و در مجامع علمی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. خلاصه مقررات این بود؛ افرادی که دچار اختلال هویت جنسی هستند به پزشکی قانونی مراجعه می‌کنند. فرد باید توسط یک روان‌پزشک ویزیت شود. اگر روان‌پزشک این اختلال را تشخیص داد، به دادگاه خانواده ارجاع می‌دهد. دادگاه بعد از ارجاع آن فرد از جانب روان‌پزشک، او را به پزشکی قانونی ارجاع می‌دهد. پزشکی قانونی متشکل از متخصصان غدد و به‌ویژه جراحان تغییرجنسیت و روان‌شناسانی است که دوباره مشکل فرد را بررسی می‌‌کنند. بعد از بررسی‌ها، اگر اختلال هویت جنسی در فرد احراز شود، مجددا او را به دادگاه خانواده ارجاع می‌دهند. دادگاه خانواده مبتنی‌بر ادله و نظر قطعی پزشکی قانونی، جواز تغییرجنسیت را صادر می‌کند و برای پزشک جراح می‌فرستد که چنین اقدامی را انجام دهد. این مجوز، ملاک پزشک جراح برای تغییرجنسیت است و به بیمار کمک می‌کند پس از تغییرجنسیت و عمل جراحی، شناسنامه جدید بگیرد.

آذر سال 1366 پزشکی قانونی از اداره حقوقی دادگستری، درباره تغییرجنسیت استعلامی انجام داد. نظریه مشورتی که اداره حقوقی ارایه داد، مبنی‌بر این بود که مساله مطرح شده دو بُعد دارد.

بُعد اول؛ فردی از نظر پزشکی مرد باشد در حالی‌که دارای آلت تناسلی زنان است یا برعکس. در این‌صورت با انجام جراحی، تغییرجنسیت حاصل نمی‌شود بلکه با عمل جراحی، جنسیت شخص ظاهر می‌شود و این امر از لحاظ حقوقی بلااشکال است. از نظر شرعی هم طبق فتوای امام در «تحریرالوسیله» بلااشکال است و بعد از عمل، همه احکام جنسی که ظاهر شده بر آن مترتب می‌شود.

بُعد دوم؛ فردی که مرد یا زن است و دارای آلت تناسلی جنس خود است اگر تصمیم به تغییرجنسیت بگیرد و پزشکان امکان آن را تایید کنند. این امر نیز در قوانین منع نشده است. اما چون آثار حقوقی فراوانی دارد، در صورت تغییرجنسیت، این امر تاثیری در حقوق ثابته ندارد. منظور از حقوق ثابته این است که اگر مردی ازدواج کرده و مهریه بر ضمه او است، اگر تغییرجنسیت داد و زن شد، با این حال باید دِین خود را ادا کند و نمی‌تواند بگوید حالا که زن شده‌ام دِینی بر گردنم نیست و بخواهد از دِین ثابته سابقش فرار کند.

اگر زنی بعد از عمل جراحی مرد شود، گرچه ازدواج او از زمان تغییرجنسیت باطل می‌شود، اما مهریه او ساقط نمی‌شود، یا اگر مردی بعد از عمل جراحی، زن شود کماکان باید مهریه همسرش را پرداخت کند.

اگر مادری پس از عمل جراحی تبدیل به مرد شود، ولایتی بر فرزندانش نخواهد داشت. با اشاره به فتوای حضرت امام، این نظریه از اداره حقوقی به اتمام می‌رسد.

معنای تغییرجنسیت چیست؟ تغییرجنسیت، یعنی تبدیل جنس پسر به دختر یا برعکس و در عصر کنونی به‌عنوان یک پدیده خارجی و نوظهور شناخته می‌شود که زمینه‌ساز پرسش‌های متعدد و فراوانی در عرصه فقه و حقوق است. برای بررسی انواع اختلال‌ها در تعیین هویت جنسی، ابتدا باید نسبت به هویت جنسی شناخت پیدا کرد. «هویت جنسی» به‌عنوان بخشی از هویت شخص تعریف شده که بازتاب درک شخصی آن فرد نسبت به امیال جنسی خود است. به عبارت دیگر هویت جنسی به معنای تشخیص ذهنی فرد از خودش به‌عنوان مرد یا زن بودن یا برعکس است.

انواع اختلال‌های جنسی

اختلال جنسی را می‌توان به سه نوع تقسیم کرد. نوع اول «ناراضیان جنسی» هستند که با عنوان «ترنسکشوال» از آن‌ها یاد می‌شود. این‌ها کسانی هستند که علائم جنسی بدنی آن‌ها با گرایش‌ها و تمایل‌های جنسی‌شان مغایرت دارد. علائم بدنی و ظهور جسمانی با تمایل‌های روحی و نفسانی‌شان در تعارض است که به این افراد «ترنسکشوال» می‌گویند. این افراد به خنثای روانی هم مشهورند که برای رسیدن به آرامش درونی و روحی دنبال تغییرجنسیت هستند.

نوع دوم از اختلال‌های هویت جنسی، افرادی هستند که خنثی هستند و «هرمافرودیت» نامیده می‌شود. اشخاصی هم وجود دارند که هم آلت تناسلی مردانه و هم زنانه دارند.

در فقه، این اشخاص به خنثی تعبیر می‌شوند که این خنثی هم دو نوع «مشکل» و «غیرمشکل» است. در جنسیت «خنثی مشکل» به‌دلیل عدم وجود علائم شرعی نمی‌توانیم تشخیص دهیم که فرد مورد نظر، زن یا مرد است. احکام برای این افراد مبتنی‌بر احتیاط است. جنسیت افراد «خنثی غیرمشکل» به‌دلیل وجود یک‌سری علائم شرعی شناخته شده است و درنتیجه به یکی از دو جنس زن یا مرد نسبت داده می‌شود.

نوع سوم از اختلال‌های هویت جنسی، تحت عنوان «ممسوح» است و به فردی گفته می‌شود که نه آلت تناسلی مردانه دارد و نه زنانه. بعضی در تعریف ممسوح می‌گویند: کسی است که نه خنثی، نه زن و نه مرد است. 

با سه نوع اختلال آشنا شدید که مقدمات رفتن به سمت جراحی و تغییر یا تعیین جنسیت را فراهم می‌کند.