پیاده تا مأمن عشق

پرونده ویژه 

جستاری در باب چرایی زیارت با پای پیاده و درک مناسک اربعین

پیاده تا مأمن عشق

حورا فاطمی

«فَلَعَنَ اللّهُ مَنْ قَتَلَکَ، وَلَعَنَ اللّهُ مَنْ ظَلَمَکَ، وَلَعَنَ اللّهُ أُمَّةً سَمِعَتْ بِذلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ»

خدا لعنت کند؛ کسانی که تو را کشتند و به تو ستم کردند و این واقعه را شنیدند و به آن راضی شدند. زیارت اربعین)

چهلمین روز شهادت امام حسین‌علیه‌السلام و یاران و اولادش، به «اربعین حسینی» مشهور است. به‌فرموده امام حسن عسگری‌‌علیه‌السلام یکی از نشانه‌های مومنان، خواندن زیارت اربعین  است. شیعیان و حتی عاشقان امام حسین از ادیان دیگر، در این روز عزاداری می‌کنند. پیاده‌روی اربعین از مبادی و شهرهای مختلف آغاز و به کربلا و حرم سیدالشهدا‌علیه السلام ختم می‌شود. این راهپیمایی گسترده‌ترین مراسم عزاداری و بزرگ‌ترین اجتماع مذهبی جهان محسوب می‌شود. این همایش جهانی در سال‌های اخیر به‌قدری باشکوه برگزار شده که کمتر کسی درباره آن ابهام یا سوال دارد، اما برای‌تان جالب است بدانید آیین پیاده‌روی اربعین ریشه در کدام مراسم و مناسک مذهبی دارد و چه تحول و تطوری را گذرانده تا به امروز رسیده است.

زیارت با پای پیاده

پابرهنه به زیارت و آستان کسی رفتن، بزرگ‌داشتی است که از گذشته مرسوم بوده و زمان دقیق آن مشخص نیست، اما در تاریخ داریم که حضرت آدم هزار بار با پای پیاده به زیارت خانه خدا رفت. این شیوه، اختصاص به دین و فرهنگ خاصی ندارد. قیصر، پادشاه روم هم با خدا پیمان بست هرگاه در نبرد با امپراطوری ایران پیروز شود، به شکرانه این پیروزی، از مقر حکومت خود یعنی قسطنطنیه پیاده به زیارت بیت‌المقدس برود. پس از پیروزی، به عهد خود عمل کرد و پای پیاده رهسپار بیت‌المقدس شد. در تاریخ آمده تشرف به بارگاه ائمه‌اطهار علیهم‌السلام با پای پیاده، از زمان حضور ائمه رایج بوده و در نقاط مختلف سرزمین اسلامی صورت گرفته است. در قرن‌های گذشته در تاریخ اسلام، به اقتضای حکومت‌های مختلف، این حرکت نمادین، دچار چالش‌های جدی شده ‌است. سنت پیاده‌روی هم مانند زیارت ائمه‌اطهار‌علیهم‌السلام در زمان‌های مختلف با سختی‌های فراوان و گاهی به قیمت جان شیعیان حفظ شده. حاکمان حکومت‌های شیعی مانند حکومت «آل‌بویه» و حکومت «صفویه» به این سنت نیکو، نگاه مثبتی داشتند و برای تبلیغ آن بین شیعیان، همّ و غم داشتند. در زمان حکومت صفویه، اهتمام بسیاری بر زیارت با پای پیاده صورت گرفت. شاه عباس صفوی و علمای بزرگ عصر او مانند مرحوم شیخ بهایی، برای رواج فرهنگ زیارت میان مردم، از اصفهان عزم مشهد کرده و با پای پیاده به زیارت امام علی‌بن موسی‌الرضا‌ علیه‌السلام رفت.

اولین زائران اربعین

پیاده‌روی تا حرم مطهر امام حسین‌ علیه‌السلام در روز اربعین ریشه تاریخی موثقی دارد. سال۶۱ هجری قمری، بعد از واقعه عاشورا، «جابربن عبدالله انصاری» و «عطیه عوفی» با پای پیاده از مدینه حرکت کردند و در صبح اولین اربعینی که از شهادت حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام می‌گذشت، به کربلا رسیدند. طبق آنچه در منابع معتبر تاریخی مشهود است، روز اربعین حضرت زینب کبری (س) و امام سجاد علیه‌السلام همراه با هشتاد و چهار نفر وارد کربلا شدند و پس از گفت‌وگو با جابر عبدالله انصاری، قبر مطهر امام علیه‌السلام را زیارت کردند و از آن روز این مناسک مذهبی شیعیان، رسما پایه‌گذاری شد.

زیارت اربعین از گذشته تا امروز

پیاده‌روی اربعین مهم‌ترین آیین‌ نمادین شیعی است که از اوایل ماه صفر آغاز می‌شود. این پیاده‌روی از نقاط مختلف عراق و برخی شهرهای ایران به‌طرف کربلا انجام می‌شود. مسیر اصلی این راهپیمایی به «مشایه» معروف است و از نجف شروع می‌شود و در طول این مسیر، جایگاه‌هایی موسوم به «موکب» برای پذیرایی از زائران تدارک دیده شده است. این آیین در طول تاریخ مسیر سختی را پیموده‌؛ علامه فقید محمدعلی قاضی طباطبایی در کتاب «تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهدا» زیارت امام حسین در روز اربعین را سنت و رفتار مداوم شیعیان از زمان حیات ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند و اهتمام داشته‌اند. سنت پیاده‌روی در دوره شیخ انصاری رایج بود و بسیاری از علما با پای پیاده به کربلا می‌رفتند، اما این سنت در زمان «میرزا حسین نوری» کم‌رنگ شده بود که ایشان آن را احیا کرد.

اواخر قرن ۱۴ قمری، در زمان حکومت صدام، حزب بعث عراق با برگزاری مراسم راهپیمایی اربعین مخالف بود و به‌دلیل خشونت صدام، جان زائران در خطر بود. این مساله موجب شد پیاده‌روی اربعین، به‌صورت مخفیانه انجام شود و به‌طور طبیعی دیگر شور و رونق نداشت. سال۱۳۹۷ هجری قمری (۱۳۵۵ شمسی)‌ حزب بعث عراق، برگزاری مراسم‌ مذهبی و برپایی موکب و پیاده‌روی به سمت کربلا را به‌طور رسمی ممنوع اعلام کرد، اما مردم نجف ۱۵صفر آن سال آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدند و به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد ماموران حکومت صدام مواجه شد و تعدادی از زائران کشته و گروهی زندانی شدند. با سقوط حزب بعث و اعدام صدام، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد و پس از آن، هر سال جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در این گردهمایی حضور پیدا می‌کنند. در سال‌های آغاز این حرکت، دو سه میلیون نفر شرکت می‌کردند، اما در سال‌های بعد تعداد زائران به بیش از ده میلیون نفر رسید. تا جایی‌که حدود 20 میلیون نفر تخمین می‌زنند و این مناسک را بزرگ‌ترین گردهمایی‌های مذهبی جهان می‌دانند.

تولیت آستانه حضرت عباس‌‌علیه‌السلام سال ۱۳۹۵ شمسی اعلام کرد در سیزده روزِ منتهی به اربعین، یعنی از هفتم تا بیستم صفر بیش از یازده میلیون و دویست هزار نفر وارد کربلا شدند. سال۱۳۹۷ شمسی تولیت آستانه امام حسین‌ علیه‌السلام در بیانیه‌ای اعلام کرد در ده روز منتهی به اربعین، بیش از یازده میلیون و هشتصد و پنجاه هزار نفر از دروازه‌های اصلی کربلا وارد این شهر شده‌اند. درباره تعداد زائران آمارهای متعدد دیگری در سایت‌ها و رسانه‌ها منتشر شده است. سال۱۴۰۱ شمسی، اولین سال بدون محدودیت‌های کرونایی بود، خبرگزاری‌ها آمار زائران کربلا را بیش از ۲۱میلیون نفر اعلام کردند.

چند نکته درباره زیارتی که گناهان را می‌شوید

یک: ائمه اطهار‌علیهم‌السلام علاوه‌بر تاکید درباره زیارت امام حسین‌علیه‌السلام، شرایط و چگونگی این زیارت را نیز بیان کرده‌اند تا زائران بیشترین بهره دنیوی و اخروی را از این عمل عبادی ببرند. یکی از این شرایط که ثواب فوق‌العاده‌ای برای آن فرموده‌اند، زیارت امام حسین‌‌علیه‌السلام با پای پیاده است. امام صادق‌ علیه‌السلام به یکی از اصحاب فرمود: «کسی که به‌قصد زیارت امام حسین‌‌علیه‌السلام از منزل خارج شود، خداوند بابت هر قدمی که برای زیارت ایشان برمی‌دارد، یک حسنه برایش می‌نویسد و یک بدی از او محو می‌کند. وقتی به حرم می‌رسد، خداوند او را جزو «صالحین» برگزیده می‌نویسد. وقتی مناسک او تمام شد، خداوند نام او را جزو «فائزین» می‌نویسد. هنگام بازگشت، فرشته‌ای مقابل او قرار می‌گیرد و می‌گوید: «رسول خدا صلی الله علیه به شما سلام می‌رساند و پیغام می‌دهد عمل را از سرگیر که گذشته‌ات بخشیده شد.» تاکید بزرگان بر پیاده رفتن به زیارت حضرت اباعبدالله‌ علیه‌السلام به‌اندازه‌ای است که در طول تاریخ حتی افرادی که قدرت طی مسیر زیارت به‌صورت سواره را داشتند، باز هم سعی می‌کردند این مسیر را پیاده طی کنند تا از ثواب فراوان آن بهره‌مند شوند.

حضرات معصومین‌علیهم‌السلام هم با این‌که از امکانات مادی خوبی برخوردار بودند و معمولا مرکب‌های خوبی اعم از اسب و شتر داشتند، اما بازهم برای زیارت و شرکت در مراسم حج، سعی می‌کردند با پای پیاده این مسیر را طی کنند.

دو: در بعضی از روایات آمده بهترین کارها، دشوارترین آن‌هاست، یعنی اگر یک عمل عبادی به دو صورت و به دو شکل قابل انجام باشد که یکی ساده و دیگری سخت است، اگر کسی راه سخت را انتخاب کند، ثواب بیشتری می‌برد. زائران اباعبدالله الحسین در اربعین، سختی پیاده‌روی را به جان می‌خرند و امید دارند مورد لطف و عنایت خداوند سبحان قرار گیرند. امام حسن عسکری‌ درباره زیارت جدشان حضرت امام رضا علیهم‌السلام می‌فرمایند: «بدانید هرکه او را زیارت کند و در راه زیارت او قطره‌ بارانی (کوچک‌ترین سختی) به او برسد، خداوند بدن او را بر آتش حرام خواهد کرد.»

سه: خداوند متعال برای «پیاده‌روی» به‌عنوان مقدمه یک عمل عبادی، برکات و فواید فراوانی را قرار داده است. پیاده‌روی، فقط عملی برای به‌دست آوردن آمادگی جسمی نیست، روحِ انسان در جریان این پیاده‌روی، تمرین می‌کند و آماده‌تر می‌شود. پیاده‌روی یک فرصت عجیب و استثنایی است که نباید آن را از دست داد. هر قدمی که انسان در این مسیر نورانی برمی‌دارد، آلودگی‌های روحش را پاک می‌‌کند. سیره و اصرار ائمه‌علیهم‌السلام و بزرگان دین بر پیاده‌روی و به‌خصوص پیاده‌روی برای زیارت حضرت امام حسین‌ علیه‌السلام نشان می‌دهد که وجه نمادین این عمل مستحب موضوعیت دارد و آثار و برکات معنوی فراوانی با خود می‌آورد؛ آثار عمیقی که بیشتر زائران آن را تجربه کرده‌اند. هدف نهایی در سفر زیارتی، تعالی روحی و معنوی است که هم زیارت کردن و هم شیوه سفر زیارتی و هم آداب زیارت، در رسیدن به این هدف نهایی و در اوج آن، موثر است. یکی از عوامل و شرایط افزایش ثواب زیارت و تاثیر معنوی آن، بنا به فرموده بزرگان دین، پیاده رفتن این مسیر است.

در آخر هم باید به این نکته توجه کرد که در دنیای امروز، از پیاده‌روی اربعین به‌عنوان مراسمی سراسر صلح و نیکی قلمداد می‌کنند که بنیان‌گذاران و بیشتر شرکت‌کنندگان آن، شیعیان هستند. این رخداد قدرت مادی و معنوی شیعیان را به تمام عالمیان نشان می‌دهد.