تصویر دقیقی از زنان در میدان جنگ نداریم

پرونده ویژه 

آیا حضور زنان در وقایع تاریخی به درستی تصویر شده؟

تصویر دقیقی از زنان در میدان جنگ نداریم

قدسیه پایینی 

پژوهشگر و کارشناس سینما

تصویر زن در رسانه از زمانی آغاز شده که کنش‌گری اجتماعی زنان در جامعه تعریف می‌شود. در طول تاریخ معاصر، نقطه آغاز بسیاری از اتفاق‌های دنیای مدرن در ایران از دوران مشروطه شکل گرفته است. در دوران مشروطه، جامعه ایران تغییرات اساسی کرد و در مواجهه با مدرنیته، ماجراهای زیادی در فضای اجتماعی رخ داد. بخشی از وقایع اجتماعی و سیاسی این فضا، نشان می‌دهد ساخت‌های اجتماعی در حال تغییر است. در این دوران، زنان برای اولین بار در طول تاریخ ایران، وارد فضایی از کنش‌گری اجتماعی می‌شوند که پیش از آن تجربه نکرده بودند.

در دوران مشروطه، زنان در منطقه سنگلج در حمایت از علمای آن زمان تحصن می‌کنند، کاری که از اولین نمونه‌های کنش‌گری اجتماعی بانوان در ایران است. این تجمع به‌قدری جدی بود که بازار تعطیل شد. نمونه دیگری از کنش‌گری زنان، زمان تاسیس بانک ملی است که به‌دلیل کمبود منابع، امکان ایجاد بانک وجود نداشته است. زنان وارد عرصه می‌شوند و با طلاهایی که پس‌انداز کرده‌اند، آورده اولیه بانک را تامین می‌کنند.

سوال اینجاست که چرا زنان پیش از این، نقش اجتماعی نداشتند؟ و سوال جدی‌تر این‌که آیا مردها قبل از زنان کنش‌گری جدی داشته‌اند؟ از دوران سلطنت تا مشروطه، نه مردان و نه زنان کنش‌گری نداشتند و حکومت با پادشاه و کارگزارانش جلو می‌رفت. اساسا رعیت، نقش اجتماعی نداشت. بنابراین دوران مشروطه، نقطه عطف اجتماعی شدن مردم ایران است.

در فضای مشروطه، دو جریان کنش‌گری در زنان شکل می‌گیرد. یعنی همان‌طور که عده‌ای از زنان، با حکم علما وارد میدان شدند، در طرف مقابل هم زنانی داشتیم که تربیت‌شدگان مدرسه‌های فرانسوی و از خانواده اشراف بودند که این‌ها هم از سمت دیگری وارد فضای کنش اجتماعی و سیاسی شدند. در طول تاریخ، همین دو مسیر را داریم و فقط شکل‌ها در حال تغییر است.

نقش مبارزاتی زنان در دوران پهلوی

بعد از دوران مشروطه، رضاخان هجمه شدیدی برای مدرنیزاسیون ایران ایجاد کرد، اما به‌خاطر خشونتی که به کار برد، باعث ایجاد تقابل در مردم ‌شد. با وجود این‌که برای زنان، مدرسه تاسیس می‌شود، انجمن‌های مستقل زنان و دفاتر روزنامه‌نگاری شکل می‌گیرد، اما با خشونت زیادی که بر سر مساله کشف حجاب ایجاد شد، عده زیادی از زنان، خانه‌نشین و از فضای اجتماعی خارج شدند. از طرف دیگر، انجمن‌هایی که زنان تاسیس کرده بودند تا جایی اجازه فعالیت داشتند که وارد بحث‌های سیاسی نشوند.

در دوران پهلوی دوم، فضای دیگری پیش ‌آمد و رویکرد مبارزه با اعتقادات دینی مردم، فرهنگی شد. از اینجا به بعد، خانم‌ها با حفظ پوشش، وارد عرصه اجتماعی شدند و بحث‌های فرهنگی هم گسترش یافتند. فعالیت زنان در دوران پهلوی دوم گسترده شد. اواخر دوران پهلوی، وزیر زن داشتیم و زنان در بسیاری از سمت‌ها مانند «کانون پرورش فکری کودکان» و وزارتخانه‌ها حضور داشتند. زنان در این لایه از فعالیت اجتماعی با سرعت، عوامل مدرنیته را در ایران ترویج می‌کردند. در طرف مقابل چه اتفاقی افتاد؟ بعد از ماجرای خرداد1342 و تبعید امام خمینی (ره)، دوران جدیدی آغاز شد. بعد از تبعید امام(ره)، بسیاری از علما و بانوان، تجمع‌های مختلفی را در قالب کلاس‌های قرآن، کلاس درس علما و فضاهای هم‌نشینی زنان تشکیل دادند. در ظاهر امر، مساله خاصی مشاهده نشد، اما ساختار تفکری اجتماع در حال تغییر بود و به این ترتیب، بانوان وارد عرصه جدی مبارزه شدند. زنان از اواخر دهه1340 باوجود فرزندان بسیار به‌صورت مخفی وارد عرصه مبارزاتی شدند.

دو دیدگاه و مسیر در این زمینه وجود داشت؛ اول این‌که در جامعه سنتی، برخی تصور می‌کردند زنان باید در خانه بمانند؛ چون خطرات مبارزه، جدی بود. اما عده دیگری از بانوان که در خانواده‌های مذهبی تربیت شده بودند با همسران و پدران خود همراهی می‌کردند. بسیاری از آن‌ها نقطه شروع فعالیت‌شان را خانواده و کتاب‌هایی معرفی می‌کنند که برادر، همسر و یا پدرشان به خانه می‌آوردند و این همراهی در طول مبارزه ادامه داشت. همچنین، تفکری بین علمای انقلابی وجود داشت که عرصه را برای حضور زنان فراهم کنند و علمایی بودند که حلقه وسیعی از زنان انقلابی تربیت می‌کردند. بنابراین در تفکر سنتی ایران، اتفاقی در حال وقوع است که دفاع از اسلام، مقدم بر تمام وظایف دیگر است.

مسیر دوم این‌که فضای زنان روز و مدرن هم در حال پیشرفت بود. تعریفی از شیئ‌انگاری در زن شکل گرفته بود که بحث زیبایی زنان و موقعیت‌های شغلی را تعریف می‌کرد که بر این اساس پیش می‌آمد. بنابراین دو مسیر به صورت هم‌زمان در حال جلو رفتن بود و این جریان از ابتدای مشروطه تا پیش از پیروزی انقلاب وجود داشت.

حضور موثر زنان در انقلاب و دفاع مقدس

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، غلبه اجتماعی سنگین و عظیمی در حضور اجتماعی زنان شکل می‌گیرد که به دلیل نگاه حضرت امام (ره) بوده است. بسیاری از علما، بعد از پیروزی انقلاب، معتقد بودند حالا که انقلاب پیروز شده، زنان باید به خانه برگردند و وظیفه مادری و همسری را انجام دهند و کار را به مردان بسپارند. امام(ره) اجازه این کار را ندادند و فرمودند: «همان‌طور که پیش از انقلاب، نهضت اسلامی به دست زنان به ثمر رسید، بعد از انقلاب هم حضورشان لازم است.» زمینه حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی را امام خمینی(ره) ایجاد کردند.

در دوران دفاع مقدس، بانوان در همه عرصه‌ها حضور جدی داشتند. در کتاب‌های خاطراتی که از دفاع مقدس چاپ شده به مبارزه‌های بانوان در خرمشهر، کردستان و دیگر شهرها اشاره شده است. این یک لایه از حضور زنان بود. بعد از طولانی شدن جنگ، بانوان از فضای جنگی به قسمت پشت جبهه و پشتیبانی رفتند و علاوه‌بر نقش مادری و همسری، نیازهای جبهه از مواد خوراکی، پوشاک و لوازم مورد نیاز را تامین می‌کردند و در این زمینه هم حضور پررنگی داشتند. یکی از نکاتی که مغفول مانده، این است که همسر رزمندگانی که مدت‌های زیادی را در جبهه بودند، باید به‌تنهایی همه امور مربوط به خانه و تربیت فرزندان را به‌عهده می‌گرفتند و امور اقتصادی منزل را به‌تنهایی جلو می‌بردند.

باتوجه به کتاب‌های مختلف خاطرات جنگ، در این سال‌ها می‌بینیم که تصویر همه‌جانبه‌ای از حضور مختلف زنان در لایه‌های مختلف نشان داده شده و عرصه‌ای نیست که بانوان در آن حضور نداشته باشند. ثبت خاطرات و انتشار آن‌ها باعث شد به‌تدریج اهمیت حضور بانوان در عرصه‌های مختلف دفاع مقدس دیده شود. مثلا اهمیت و از خودگذشتگی‌ مادران شهدا یک دهه پیش مورد توجه قرار گرفت و آثارش تولید شد. بازتاب فعالیت‌های پشت جبهه بانوان در چند سال اخیر است که کتاب‌هایش به‌مرور منتشر می‌شود.

حضور کمرنگ زنان در ادبیات جنگ

در ادبیات دهه1360 که غلبه جنگی داشت، زنان دیده نمی‌شدند. در ادبیات دهه1360 هم دو لایه شکل گرفت. عده‌ای بودند که در آثارشان معتقد به قداست دفاع مقدس بودند. در لایه دیگر، ادبیات سیاه جنگ تولید شد، این‌که جنگ بد است و مردم و جوان‌ها کشته می‌شوند. فضاهای سیاه در کتاب‌های «زمستان62» و «زمین سوخته» دیده می‌شود. از طرفی کتاب‌هایی مانند «عشق سال‌های جنگ» و «در جست‌وجوی من» در دهه1370 نوشته شد که در این کتاب‌ها، زنان نقش‌های جذاب و تاثیرگذاری دارند.

از دوران جنگ که فاصله می‌گیریم دیگر زنان، کنش‌گر نیستند. یعنی در ادبیات، در فاصله نزدیک به جنگ، تصویری کنش‌گر از زن داریم، اما وقتی از فضای جنگ، فاصله می‌گیریم دیگر حضور زنان دیده نمی‌شود. می‌توان گفت تصویری که از زنان، دیده می‌شود، عدم رضایت از جنگ و ناامیدی در آن‌هاست. در کتاب‌هایی مانند «حرس» و «سه دختر گل فروش» فضای دشمنی نسبت به جنگ در زنان داستان، وجود دارد.

در رمان‌های جدید هم نقش اول زن نداریم و اگر زنان هستند، دیگر کنش‌گر نیستند. در ادبیات داستانی نتوانستیم پابه‌پای روایت واقعیت میدان، جلو برویم. هنوز فضاهایی از دفاع مقدس، ثبت و ضبط نشده و تا همین جایی که نشان داده شده می‌توان گفت ادبیات، چند گام عقب‌ است. تصویری که نشان داده می‌شود، انطباقی با خیل عظیم زنان و حضور جدی و خدمات منحصر آن‌ها نداشته است.

امام خمینی(ره) در سخنرانی‌های‌شان به پشتیبانی روحی مادر و یا همسر رزمندگان اشاره می‌کردند؛ این‌که روابط عاطفی بین انسان‌ها در شرایط ویژه، اثرگذار است. حضرت امام(ره) به فضای معنوی و روحی که زنان در دفاع مقدس ایجاد کردند و پشتیبانی معنوی که باعث استقامت رزمندگان می‌شد، توجه داشتند. اما کمتر کسی را دیده‌ایم که در خاطرات و ادبیات به تاثیر زنان در پشتیبانی معنوی رزمندگان توجه کند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی، به نقش زنان و حضور آن‌ها اشاره می‌کنند که نمونه آن، تقریظ‌هایی است که برای کتاب‌های دفاع مقدس می‌نویسند. تعدادی از این تقریظ‌ها متعلق به کتاب‌هایی است که درباره نقش زنان نوشته‌ شده؛ مانند «فرنگیس»، «دا»، «دختر شینا»، «حوض خون» و «من زنده‌ام» که همگی روایت کنش‌گری فعال بانوان است. تقریظ‌های حضرت آقا، نقطه‌گذاری و ایجاد اهمیت، بر نقش زنان است.