مادر مقدس مادر شهید

مقاله

بررسی شهادت حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) در روایات شیعه و اهل سنت

مادر مقدس، مادر شهید

دکتر فاطمه فلاح تفتی 

عضو هیات علمی گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه علامه طباطبایی

آنچه در بیشتر منابع اهل‌سنت و بعضی منابع شیعه مطرح شده، بحث شهادت یا وفات حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است. اما در منابع تاریخی به‌خصوص منابع شیعه درباره شهادت، روایاتی وجود دارد مبنی‌بر این‌که از حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به‌عنوان «شهیده» نام برده شده است. در زبان عربی کلمه «شهیده» از نظر معنایی با کلمه «متوفی» متفاوت است و نمی‌توان گفت از روی غفلت این کلمه به کار برده شده. امام کاظم علیه السلام فرمودند: «إِنَّ فَاطِمَةَ، صِدِّیقَةٌ شَهِیدَةٌ» یعنی فاطمه(علیهاالسلام)، راستگو و شهیده است. بسیاری از علما نیز این روایت را جزو روایات صحیح شمرده‌اند. ازجمله «ابومنصور حسن‌بن‌زین‌الدین عاملی» فرزند شهید ثانی و مجلسی اول که این را به‌عنوان حدیث صحیح شمرده‌اند. مجلسی دوم در کتاب «الکافی» و علامه مجلسی در کتاب «بحارالانوار» بابی را باز کردند که «ما وقع علیها من الظلم و بکائها و حزنها و شکایتها فی مرضها إلى شهادتها» و روایت شهادت را صحیح دانسته‌اند.  

«آیت‌الله جواد تبریزی» هم سند این حدیث را معتبر می‌داند و می‌گوید حدیث امام موسی کاظم (علیه‌السلام) در مظلومیت و شهادت حضرت، روشن و صریح است. در زیارت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) که در مفاتیح آمده، عبارت «السَّلامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَةُ الشَّهِیدَةُ» نشان از شهیده بودن حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) دارد.

در کتاب‌های قدیمی‌تر مانند کتاب «سلیم بن قیس» از این مساله به‌عنوان شهادت یاد شده است. به این ترتیب که «بعد از واقعه ضربه خوردن حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) گفته می‌شود «قنفذ» که لعنت خدا بر او باد، حضرت را به سمت چارچوب در خانه کشاند و او را فشار داد، پس استخوانی از پهلویش شکست و جنین در شکمش سقط شد. پس از بستر بیرون نیامد تا به مقام شهادت رسید.» در اینجا هم این نکته تصریح شده. بنابراین علمای شیعه، شهادت حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) را به عنوان یک واقعه مسلم، ذکر می‌کنند.

از غصب فدک تا شهادت

در زمینه شهادت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) در برخی منابع کلمه «مقتوله» هم وجود دارد. روایتی از پیامبر در کتاب‌های اهل سنت ذکر شده: «فتکون اوّل من یلحقنى من اهل بیتى فتقدم علىّ محزونه مکروبه مغمومه مقتوله» این عبارت را «جوینی» در کتاب «فرائد السمطین» نقل می‌کند.

در زمینه هجوم، احراق، ضربه خوردن و سقط جنین که مقدمه شهادت حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است، منابع و شواهدی وجود دارد. درباره هجوم به خانه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) و سقط جنین، شیخ طوسی معتقد است روایات مربوط به حمله به خانه و سقط جنین، جزو روایات مورد اتفاق علمای شیعه است. همچنین «ابن قولویه» از عالمان شیعه در کتاب «کامل‌الزیارات» در قالب روایتی از امام صادق(علیه‌السلام)، غصب فدک و هجومی را که منجر به سقط جنین شد، مطرح کرده است.

در منابع اهل‌سنت هم این واقعه مطرح می‌شود. «جوینی» درباره روایت غصب فدک و این‌که حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) ناراحت شده و غضب کردند، نوشته است. روایتی معروف از پیامبر که «غضب فاطمه، غضب من است.» جزو روایاتی است که در کتاب‌های اهل‌سنت هم دیده می‌شود. وجود این روایت سبب شده برخی علمای آن‌ها این مساله را توجیه کنند. «ابن حجر عسقلانی» در کتاب «لسان‌المیزان»، جلد یک صفحه ۲۶۸، به صراحت آمده: «عُمَر به گونه‌ای، پا بر سینه فاطمه(سلام‌الله‌علیها) زد که محسن سقط شد.» بنابراین اگر شهادت در کتاب‌های اهل سنت به‌صراحت نیامده، اما چنین روایاتی دلیلی بر مقدمه شهادت است. «ذهبی» در کتاب «سیر اعلام النبلا» نیز همین مطلب را نقل کرده، اما آن را رد می‌کند. بیان مقدمات شهادت که در روایات و تاریخ اهل‌سنت ذکر شده، نشان‌دهنده تایید مقتوله و شهیده بودن آن حضرت است.

کتاب‌های «روح‌المعانی»، «مروج‌الذهب» و «المصنف»، «تاریخ طبری»، «انساب الاشراف» هم این روایات را که شامل آتش، احراق و سقط است بیان کرده‌اند که مقدمه‌ای بر شهادت است. مثلا حتی اگر ضربه‌زدن را نپذیرند و آن را مخدوش فرض کنند، اما احراق و سقط را نمی‌توان انکار کرد. در کتاب «صحیح البخاری» جلد سوم، عبارت آتش زدن و هجوم، آورده شده. اینها شواهدی است که در کتاب‌های اهل‌سنت وجود دارد. ممکن است اهل‌تسنن برخی از این اتفاق‌ها را رد ‌کنند، اما با کنار هم قراردادن وقایع و روایات، غیر‌قابل‌انکار است و می‌تواند مقدمه‌ای بر شهادت حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) باشد.

چرا حضرت زهرا پشت در خانه رفتند؟

درباره این‌که چرا با وجود حضور حضرت علی (علیه‌السلام) در خانه، حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) پشت در خانه رفتند، باید گفت این کار حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به‌دلیل دفاع از امام و ولایت بوده. نکته دیگر این‌که سابقه داشته عده‌ای بارها جلوی در خانه حضرت علی(علیه‌السلام) بروند و ایشان را به بیعت دعوت کنند و وقتی متوجه می‌شدند حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) داخل خانه است، از آنجا می‌رفتند. اما عُمَر، برخلاف این رویه رفتار کرد و آنجا را ترک نکرد. حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) هم باور نمی‌کردند عُمَر که خود را صحابه خاص پیامبر(ص) می‌دانست، با وجود توصیه‌های پیامبر(ص) مبنی‌بر اذیت نکردن حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها)، چنین اقدامی انجام دهد.

روایتی در کتاب «الاختصاص» شیخ مفید، آمده که حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بیرون از خانه بود. سپس داخل خانه رفتند و در را بستند و عُمَر دستور داد در خانه را که از شاخه‌های درخت نخل درست شده بود، شکستند و وارد شد.

حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) با توجه به آیات قرآن، شک نداشتند که عُمَر، بدون اجازه وارد خانه نخواهد شد؛ همچنان که در آیاتی مانند «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» یا آیه «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلَّا أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ» و «فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فِیهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ» این نکته آمده است. انتظار می‌رفت آن‌ها با شنیدن صدای حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) وارد خانه نشوند، چه‌بسا برخی برگشتند؛ اما عُمَر، برای ورود به خانه اصرار کرد.

بنا‌بر روایات، حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) پشت در خانه نرفتند. در را بستند و انتظار وارد شدن عُمَر را نداشتند. حتی اگر حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) جواب هم داده باشند و پشت در رفته باشند، کار معمولی و عادی انجام دادند، زیرا همسران پیامبر هم، همین کار را می‌کردند و حتی روایت داریم در مواردی «ام‌سلمه» با این‌که پیامبر در منزل بودند، در را باز می‌کرد.