چه کسی زنان خاورمیانه را می‌شناسد؟

بین الملل   

از زنان کشورهای همسایه اطلاعی نداریم

چه کسی زنان خاورمیانه را می‌شناسد؟

دکتر «سمیه سادات شفیعی» -

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

بعد از بهار عربی و اتفاق‌هایی که در کشورهای شمال آفریقا رخ داد، تحولات پرشوری صورت گرفت که به‌ویژه حضور زنان، پررنگ بود و به نظر می‌رسید مطالعه نقش زنان، ضروری است.

خاورمیانه، گستره‌ای بسیار به هم پیوسته است و بیش از مرزها، باید پهنه‌ها مدنظر باشند. این پهنه‌ها در موضوع‌هایی مانند عشیره، طایفه، فرهنگ، زبان و گویش مشترک است و با خود، مواجهه‌هایی به همراه دارد با موضوع جنسیت، مناسبات جنسیتی، رفتار و کردار، آنچه برای زنان هنجار یا ناهنجار است و.... به همین دلیل درباره موضوع خاورمیانه و این‌که زنان در هریک از این کشورها چه وضعیتی دارند، تحقیق و پژوهش کردم.

به نظر می‌رسید ایران و ترکیه از دیگر کشورهای خاورمیانه، به لحاظ توسعه، پیشرفته‌ترند. اما با مطالعه دقیق‌، برخی از شاخص‌ها به‌خصوص حوزه بهداشت و سلامت، نشان می‌دهد وضعیت زنان در کشورهای مختلف منطقه، در دو دهه اخیر به یکدیگر نزدیک شده و وضعیت شاخص بهداشت، رشد خوبی پیدا کرده است. در حوزه کسب و کار و مشارکت اقتصادی و سیاسی، شرایط دیگری وجود دارد. خلاصه برخی کشورها در یک‌سری از شاخص‌ها به هم نزدیک شده‌اند. در برخی شاخص‌ها هم به‌دلیل ویژگی‌های فرهنگی این جوامع، وجوه مشترک وجود دارد.

آثاری که تاکنون منتشر شده، بیشتر رویکرد سیاسی به موضوع زنان را مورد توجه قرار داده و به رویه کمّی و روساختی توسعه تمرکز داشته. باتوجه به تحولاتی که در دهه گذشته در سوریه، عراق، لبنان و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس رخ داد، باید عمیق‌تر نگاه می‌شد. به نظر می‌رسید این کشورها از الگوی استعماری، رها شده و شکل جدیدی از دموکراسی را در این چند دهه تجربه می‌کنند، یا خواستار چنین اشکال جدیدی هستند.

این کشورها درگیر روابط قدرتی هستند که در یک سمت، حکومت مرکزی و در سمت دیگر، حکمرانان محلی قرار دارند. حکمرانان محلی در شکل مدرن خود، از طریق پارلمان‌ها و شوراهای محلی یک‌سری از منافع خود را در سطح منطقه و کشور دنبال می‌کنند. یعنی همان قدرت طایفه‌ای که مثلا در جنوب ایران، نواحی مرکزی و غربی فلات ایران است، در کشور عراق و در قسمت‌های شمال غربی و شیخ‌نشین‌ها هم وجود دارد. به این معنا در الگوهای تمرکززدایی توصیه شده، تمرکزگرایی قدرت مرکزی کم‌کم رو به افول می‌رود و قدرت، بیش از پیش در دست نیروهای محلی است.

بخش زیادی از نیروهای محلی، زنانی هستند که با آموزش‌هایی که دیده‌اند، در صحنه‌اند. زنان مدعی بوده‌اند و عاملیت دارند. در نتیجه، زمان آن رسیده که به موضوع زنان در خاورمیانه به صورت جدی فکر کنیم.

نگاه استعماری به زنان

از نگاه استعمارگران و در دوران استعمار، وضعیت زنان، درجه حرارت میزان توسعه‌یافتگی جامعه‌ بوده است. بیش از یک قرن درباره وضعیت زنان در جوامع مستعمره فکر شده است. نگاه استعماری به‌قدری سیطره دارد که حتی متخصصان ایرانی در حوزه خاورمیانه درباره زنان کشورهای همسایه همچنان نگاه قالبی و کل‌گرایانه دارند. بنابراین اطلاعات چندانی نداریم. به‌عنوان یک زن ایرانی و زنی که در خاورمیانه زندگی می‌کند برایم این پرسش مطرح شد که چرا به زنان کشورهای همسایه نمی‌پردازیم؟

سهم ایران در این کتاب نسبت به کشورهای دیگر کمتر است. چون می‌خواستیم درباره دیگر کشورهای خاورمیانه اطلاعاتی داشته باشیم. در رسانه‌ها درباره این کشورها زیاد می‌بینیم و می‌شنویم، اما درباره این‌که وضعیت زنان در این کشورها چگونه است، اطلاع خاصی در دسترس نیست. 

در پایان کتاب به موضوع جنگ و تغییرات اقلیمی پرداخته شده است. تغییرات اقلیمی و خشکسالی، فقط مربوط به ایران نیست. در برخی کشورها، مهاجرت‌ها به‌دلیل خشکسالی رخ می‌دهد. یک‌سری زنان که به‌عنوان زنان معلقه از آن‌ها یاد می‌شود، افرادی هستند که بدون سرپرست رها می‌شوند و همسران آن‌ها در جست‌وجوی کار به شهرهای دیگر مهاجرت می‌کنند. در دنیای مدرن با وجود رسانه‌های مختلف، بی‌خبری‌های ناشی از مهاجرت، تکرار می‌شود. زنانی که بدون سرپرست در روستاها و حاشیه شهرها بدون هیچ اطلاعی از همسرشان، رها می‌شوند.

بحث بعدی، جنگ است. جنگ در خاورمیانه یک داستان تکرارشونده است. وقتی با زنان مرزنشین درباره جنگ تحمیلی صحبت می‌کردم، متوجه شدم مرزنشینان، خیلی زودتر از آغاز رسمی جنگ، نشانه‌های آن را دریافته بودند. بسیاری از بستگان آن‌ها در عراق زندگی می‌کردند، به همین دلیل متوجه شده بودند تحرکاتی قرار است اتفاق بیفتد و به خویشاوندان خود در ایران هم اطلاع داده بودند. متوجه شدم پهنه است که می‌تواند تعیین‌کننده باشد. بنابراین شناخت از همسایگان کمک می‌کند تا دیدگاه ما به مسایل زنان کشور تغییر کند. این شناخت برای ما ضروری است.