1عضو هیئت علمی گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران ، ایران (نویسنده مسئول) رایانامه: Ahmadiafzadi@pnu.ac.ir
2استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد ، ایران.
تاریخ دریافت: 31 مرداد 1403،
تاریخ بازنگری: 26 بهمن 1403،
تاریخ پذیرش: 27 بهمن 1403
چکیده
قرآن کریم، به‌مثابۀ «ثقل اکبر»، همواره مرجع نخستین احکام و شرایع اسلام بوده و حجیت سنت نیز در پرتو آن معنا می‌یابد. مرجعیت علمی قرآن سطوح متعددی دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «اعتبار و حجیت آن در تکالیف دینی» است. یکی از موضوعاتی که قرآن کریم به‌صورت انحصاری مرجع فهم و تبیین آن بوده، «شعائر الله» است. واژۀ «شعائر» در چهار مورد از آیات قرآن، به‌صورت مضاف به لفظ جلاله به کار رفته است. بر اساس نظر مشهور، شعائر الهی یا دینی شامل مجموعه‌ای از اشخاص، اشیا، اعمال و مناسک است که به‌عنوان «مظهر و نشانه» دین شناخته می‌شوند؛ ازجمله پیامبر9 و امامان:، حج و مناسک آن، نماز جمعه و جماعت، مساجد و مشاهد ائمه:، ایام محرم و عزاداری‌ها. قرآن کریم بر تعظیم شعائر الهی تأکید کرده و از هتک حرمت آن‌ها نهی فرموده است. یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مباحث در این زمینه، مفهوم «شعائر دینی» و گستره آن است. پرسش اصلی این است که آیا شعائر دینی به مناسک و مشاعر حج محدود می‌شود یا معنایی عام‌تر دارد. این اختلاف نظر ناشی از تفاوت دیدگاه‌های اهل لغت و مفسران در تعریف این واژه است. این مقاله به روش معناشناسی و تحلیل مفهومی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای تدوین شده و به بررسی مرجعیت قرآن کریم در تبیین مفهوم و گسترۀ معنایی شعائر پرداخته و نشان داده است که این مفهوم به برخی مصادیق خاص محدود نیست. نتیجۀ این بررسی، تقویت دیدگاهی خواهد بود که عدم انحصار شعائر به مناسک حج را مرجح می‌داند. دیدگاه مختار این تحقیق که راهی میانه نیز پیشنهاد می‌دهد، آن است که هرچند قرآن کریم منبع و مرجع اصلی در استکشاف شعائر الهی است و آیات مرتبط با شعائر همگی در بستر مناسک حج نازل شده‌اند؛ اما با توجه به کاربرد لغوی این واژه در آیات و همچنین از رهگذر کشف ملاک آن، می‌توان هر امری را که از نظر شرع یا عرف به‌عنوان «شعائر دینی و الهی» شناخته شده و دارای دو عنصر إعلام (آشکارسازی) و اعتلا (بزرگداشت) باشد، مصداق «شعائر الله» دانست.
Divine Rites (Sha‘ā’ir Allāh): Between Referential Duality and Qur’anic Exclusivism in Hajj Rituals
نویسندگان [English]
Zahra Ahmadi afzadi1؛ Hosseain Naseri Moghadam2
1Ph.D graduate in Jurisprudence and Principles of Islamic Law from Ferdowsi University of Mashhad and faculty member at Payame Noor University of Mashhad. Ahmadiafzadi@pnu.ac.ir (Corresponding Author).
2Professor, Department of Jurisprudence and Principles of Islamic Law, Ferdowsi University of Mashhad; Iran. Email: naseri1962@um.ac.ir
چکیده [English]
The Holy Qur’an, as the “Greater Weight” (thiqal akbar), has always served as the primary source for Islamic laws and rulings, and even the authority of Sunnah is understood in its light. The Qur’an’s scholarly authority manifests on various levels, one of the most important being its credibility and binding power in religious obligations. One of the subjects for which the Qur’an is regarded as the exclusive reference for understanding and interpretation is “Sha‘ā’ir Allāh” (Divine Rites). The term sha‘ā’ir appears in four instances in the Qur’an in annexation to the Divine Name (Allah). According to the prevalent view, sha‘ā’ir include a collection of persons, objects, acts, and rituals that serve as symbols and manifestations of the religion—such as the Prophet (PBUH) and the Imams (AS), Hajj and its rites, congregational and Friday prayers, mosques and the shrines of the Imams (AS), and the days of Muharram and mourning rituals. The Holy Qur’an emphasizes the reverence of divine rites and forbids their desecration. A fundamental question in this domain pertains to the scope of “religious rites”: are they confined solely to the rituals and landmarks of Hajj, or do they encompass a broader range? This divergence arises from differing views among linguists and exegetes in defining the term. This article, through a semantic and conceptual analysis method and based on library sources, explores the Qur’an’s authority in clarifying the meaning and scope of sha‘ā’ir, demonstrating that the concept is not limited to certain specific instances. The result supports the opinion that sha‘ā’ir are not exclusive to Hajj rituals. The preferred view of this research—which also proposes a middle path—is that while the Qur’an is the principal source for identifying divine rites and the verses regarding them were revealed in the context of Hajj, based on the lexical use of the term and by uncovering its underlying criteria, anything that is recognized—either religiously or conventionally—as a divine symbol containing the two elements of i‘lān (manifestation) and i‘lā (veneration), can be considered an instance of Sha‘ā’ir Allāh.
کلیدواژه‌ها [English]
Qur’anic Authority, Sha‘ā’ir Allāh, Veneration of Religious Rites, Qur’anic Semantics research
اصل مقاله
در دست اقدام ...
مراجع
*قرآن کریم.
ابن ابی شَیبه الکوفی العبسی، أبو بکر عبد الله بن محمد. (1409ق). الکتاب المصَّنف فی الأحادیث والآثار. چاپ اول، لبنان: دار التاج.
ابن اثیر شیبانی جزری، مجد الدین أبو السعادات المبارک بن محمد بن محمد. (١٣٩٩ق). النهایة فی غریب الحدیث والأثر. بیروت: المکتبة العلمیة.
ابن بابویه (صدوق)، محمد بن علی. (1363). من لا یحضره الفقیه. چاپ دوم. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1422ق). زاد المسیر فی علم التفسیر. دار الکتاب العربی.
ابن عاشور، محمد طاهر. (1420ق). التحریر و التنویر من التفسیر. چاپ اول. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
ابن عربی، محمد بن عبد الله. (1408ق). احکام القرآن. بیروت: دار الجیل.
ابن فارس، أحمد بن زکریاء القزوینی الرازی. (1399ق). معجم مقاییس اللغة. دار الفکر.
ابن فرس اندلسی، عبدالمنعم بن عبدالرحیم. (1427ق). أحکام القرآن. دار ابن حزم.
ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرّم. (1405ق). لسان العرب. قم: نشر ادب حوزه.
ابو العزائم، محمد ماضی. (1413ق). اسرار القرآن. چاپ سوم. قاهره: دار الکتاب الصوفی.
ابو الفتوح رازی، حسین بن علی. (1371). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
أبوجیب، سعدی بن حمدی بن سعید. (١٤٠٨ق). القاموس الفقهی لغةً واصطلاحاً. چاپ دوم. دمشق: دار الفکر.
ابو مظفر سمعانی، منصور بن محمد. (2010م). تفسیر السمعانی. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ازهری، ابو منصور محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
آخوند خراسانی، محمد کاظم. (1409ق). کفایة الاصول. قم: مؤسسة آل البیت: لأحیاء التراث.
بحرانی، یوسف بن احمد. (1363). الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
جصاص، احمد بن علی. (1405ق). احکام القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حسینی عاملی، محمد جواد بن محمد. (1419ق). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
حکیم، سید محسن. (1374). مستمسک العروة الوثقی. قم: دارالتفسیر.
حلی، محمد علی حسن. (1435ق). المتشابه من القرآن. چاپ اول. بیروت: عماد عزیز.
خوئی، سید ابو القاسم. (1418ق). موسوعة الامام الخوئی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی.
خوئی، سید ابوالقاسم. (1352). اجود التقریرات. قم: مطبعه عرفان.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1427ق). مفردات الفاظ القرآن. چاپ دوم. قم: طلیعۀ نور.
رواس قلعجی، محمد. (1408ق). معجم لغة الفقهاء، معجم لغة الفقهاء. چاپ دوم. بیروت: دار النفائس للطباعة والنشر والتوزیع.
زبیدی، محمّد مرتضى الحسینی. (1422ق). تاج العروس من جواهر القاموس. کویت: وزارة الإرشاد والأنباء فی الکویت.
زمخشری، محمود بن عمر. (1407ق). الکشاف. بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی تبریزی، جعفر. (1436ق). الایضاحات السنیة للقواعد الفقهیة. قم: مؤسسة الامام الصادق7.
سند بحرانی، محمد. (1432ق). بحوث فی القواعد الفقهیة. چاپ دوم. بیروت: دار المتقین.
سند بحرانی، محمد. (1424ق). قاعدة الشعائر الدینیة. تقریرات بحث آیت الله الشیخ محمد السند بقلم فیصل العوامی. چاپ اول. بیروت: مؤسسة اُمّ القُری للتحقیق و النشر.
سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن. (1404ق). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
شافعی، محمد بن ادریس. (1412ق). احکام القرآن. بیروت: دار الکتب العلمیة.
صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر. (1421ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. قم: مؤسسة دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل البیت:.
صادقی تهرانی، محمد. (1406ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. چاپ دوم. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
صادقی تهرانی، محمد. (1377). البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن. چاپ اول. قم: مکتبة محمد الصادقی الطهرانی.
صدر (شهید)، سید محمد باقر. (1417ق). بحوث فی علم الاصول. بیروت: دار الاسلامیة.
صفار، فاضل. (1434ق). فقه الشعائر الدینیة النهج الاهی لأحیاء الدین و ابقاء الاُمة. کربلا: مکتبة العلّامة ابن فهد الحلی.
طباطبایی، سید محمد حسین. (1421ق). مختصر المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. تهران: انتشارات اسوه.
طباطبایی، سید محمد حسین. (1352). المیزان فی تفسیر القرآن. چاپ سوم. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن. (1408ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. چاپ دوم. بیروت: دار المعرفة.
طبری، محمد بن جریر. (1422ق). جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری). چاپ اول. قاهره: دار الهجر.
طحاوی، احمد بن محمد. (1416ق). أحکام القرآن الکریم. مرکز البحوث الإسلامیة التابع لوقف الدیانة الترکی.
طریحی نجفی، فخر الدین. (1362). مجمع البحرین. تهران: مرتضوی.
طریفی عبدالعزیز بن مرزوق. (1438ق). التفسیر و البیان لأحکام القرآن. مکتبة دار المنهاج.
طنطاوی، محمد سید. (1997م). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. چاپ اول. قاهره: نهضة مصر.
طوسی، محمد بن حسن. (بیتا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
طیّب، عبد الحسین. (1378). اطیب البیان فی تفسیر القرآن. چاپ اول. تهران: بی جا.
عبده، محمد. (1427ق). الاعمال الکاملة. چاپ دوم. مصر: دار الشروق.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1412ق). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب. مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی7.
علامه حلی، حسن بن یوسف. (1414ق). تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسة آل البیت: لأحیاء التراث.
فاضل جواد، جواد بن سعید کاظمی. (1365). مسالک الافهام الی آیات الاحکام. چاپ دوم. تهران: مرتضوی.
فاضل مقداد، مقداد بن عبد الله. (1373). کنز العرفان فی فقه القرآن. چاپ پنجم. تهران: مرتضوی.
فخر رازی، محمد بن عمر. (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). چاپ سوم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فراهیدی، خلیل بن احمد. (1409ق). کتاب العین. چاپ دوم. ایران: مؤسسۀ دار الهجرة.
فضل‌‌‌الله، محمدحسین. (1439ق). تفسیر من وحی القرآن. بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر و التوزیع.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی. (1395). مفاتیح الشرایع. تهران: مدرسۀ عالی شهید مطهری.
فیومی مقری، احمد بن محمد. (بی تا). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. دار الفکر للطباعة و النشر.
فیروزآبادى، مجد الدین أبو طاهر محمد بن یعقوب. (١٤٢٦ق). القاموس المحیط. چاپ هشتم. بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزیع.
قُرطبی، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصر خسرو.
قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله. (1405ق). فقه القرآن. چاپ دوم. قم: مکتبة الله العظمی المرعشی النجفی.
