آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,551 |
| تعداد مقالات | 36,130 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,180,149 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,334,453 |
تحولات دین‌داری و آیندۀ حکمرانی دینی | ||
| علوم سیاسی | ||
| دوره 27، شماره 3 - شماره پیاپی 107، مهر 1403، صفحه 73-108 اصل مقاله (746.88 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/psq.2025.69782.2904 | ||
| نویسنده | ||
| سید محسن طباطبایی فر* | ||
| دکتری علوم سیاسی و دانش‌آموخته حوزه علمیه قم، قم، ایران. | ||
| تاریخ دریافت: 07 شهریور 1403، تاریخ بازنگری: 27 اردیبهشت 1404، تاریخ پذیرش: 20 اردیبهشت 1404 | ||
| چکیده | ||
| بررسی مداوم تحولات عرصۀ دین‌داری و تأثیر‌گذاری‌های احتمالی آن بر حکمرانی دینی برای ایران معاصر بسیار اهمیت دارد؛ زیرا در حکومت دینی بُعد مهمی از مشروعیت بر اساس باورها و علقههای مردم قوام یافته است و هرگونه دگرگونی در انگارههای دینی بر نوع تلقّی عمومی از مشروعیت نظام بسیار تأثیرگذار است؛ از‌این‌رو هدف این مقاله بررسی نسبت میان تحولات عرصۀ دین‌داری با مبانی و روندهای حکمرانی دینی است. دین‌داری مانند هر پدیدۀ دیگری در طول زمان و تحت تأثیر عوامل متعددی نزد اقشاری از جامعه، شکل و شمایل گذشتهاش را از دست داده و به لسان و لباس جدیدی درآمده است. پرسش اساسی این است که تحولات عرصۀ دین‌داری چه نوع تأثیراتی بر آیندۀ حکمرانی دینی در ایران خواهد داشت؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است به این پرسش‌ها نیز پرداخته شود که طی چهار دهۀ گذشته اهمیت اجتماعی دین چه روندی یافته است و دینداران با چه سبک و رفتاری، دین‌داریشان را بروز میدهند؟ پژوهش حاضر می‌کوشد با بررسی چگونگی حرکت روندهای دین‌داری در بیست‌سال گذشته، در پنج بُعد باورها، سبک دین‌داری، مناسک، دین اجتماعی و احساس دینی به ادبیات نظری این تحول دست یابد. مدعا آن است که دین‌داری در دو دهۀ گذشته به سمت فردی‌شدن در حال حرکت است و این میتواند برای حکمرانی دینی که مبنای مشروعیتش را بر آموزههای اسلام سیاسی نهاده است، موجد چالشها و نگرانیهایی باشد. برای پیگیری فرضیۀ فوق از مقایسه روندشناختی پژوهشهای راهبردیِ انجام‌شده در این زمینه بهره بردهام. نتیجه آنکه در بیست‌سال گذشته بعُد باورها قویترین بخش دین‌داری ایرانیان بوده است؛ همچنین رشد مناسک جمعی ثانویه در کنار افت پایبندی به مناسک اولیه و کاهش شدید مناسک جمعی (مانند نماز جماعت و جمعه) و همچنین پر رنگترشدن ابعاد عاطفی، بیشتر صاحب‌نظران را قانع کرده است که این تحولات را به معنای فراروی و گاهی گذار از الگوی فقهی و کلامی/شریعتمدارانه به الگوهای عرفانی و اخلاقی/ هیجانی بدانند. طی سالهای مورد بررسی، درصد افرادی که دین‌داری را به قلب پاک تعبیر میکنند؛ هرچند انسان اعمال دینی‌اش را انجام ندهد، به بیش از دو برابر افزایش یافته است؛ به همین میزان بخشهایی از دینداران از رسالهمحوری و الزام به تبعیت از یک مرجع تقلید در حال عبورند. مطابق شاخصهای دین اجتماعی ارائه‌شده در مقاله، حدود 62% از پاسخگویان با دخالت شاخصهای دینی در استخدام افراد مخالفت کردهاند؛ همچنین بسیاری از پاسخگویان در آخرین نظرسنجی گفته‌اند دین باید از سیاست جدا باشد. بر اساس یافته‌های مقاله با وجود حفظ باورهای قلبی و قبلی اقشاری از مردم، روند التزام به مناسک درجه یک، به‌ویژه با جلوۀ سیاسی- عبادی کاهشی محسوس داشته است. دستهای از افراد حساسیتی به شکسته‌شدن احکام الهی در عرصۀ اجتماعی ندارند و در عرصههایی به خوداجتهادی رسیدهاند و به زعم نویسنده خطر این روندها برای قوام و استمرار جمهوری اسلامی از دیگر تهدیدها کمتر نیست. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| دین؛ دین‌داری؛ حکمرانی؛ حکومت دینی؛ اعتقادات؛ مناسک | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Transformations in Religiosity and the Future of Religious Governance | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Seyed Mohsen TabaTabaei Far | ||
| PhD in Political Science and graduate of Qom Seminary, Qom, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| Continuous examination of transformations in the sphere of religiosity or religious commitment and their potential impacts on religious governance is of great importance for contemporary Iran. This is because in a religious government, a significant aspect of legitimacy is founded on the people's beliefs and attachments, and any shift in religious conceptions can profoundly affect public perceptions of the system’s legitimacy. Accordingly, this article aims to explore the relationship between changes in religious observance and the foundations and trends of religious governance. Like any social phenomenon, religiosity has evolved over time, influenced by multiple factors, losing its former shape among segments of society and adopting new forms and expressions. The fundamental question is: What kinds of impacts will transformations in religiosity have on the future of religious governance in Iran? To answer this, the article also examines how the social significance of religion has changed over the past four decades and how religious individuals express their religiosity in terms of style and behavior. By analyzing the trends of religious commitment over the past twenty years across five dimensions—beliefs, styles of religiosity, rituals, social religion, and religious sentiment—this study seeks to contribute to the theoretical literature on this transformation. The claim is that religious observance over the past two decades has been moving toward greater individualization, a trend that could pose challenges and concerns for a religious government that grounds its legitimacy in the teachings of political Islam. To investigate this hypothesis, a trend analysis of strategic studies conducted on the subject has been employed. The findings indicate that over the past twenty years, beliefs have remained the strongest dimension of religiosity among Iranians. Meanwhile, the emergence of secondary collective rituals, alongside a decline in adherence to primary rituals and a sharp decrease in traditional collective practices (such as congregational and Friday prayers), as well as the increasing prominence of emotional aspects, have convinced many scholars to see these developments as a departure from, or transition beyond, the traditional jurisprudential and theological models toward mystical and ethical/emotional models. During the period studied, the proportion of individuals who define religiosity as having a "pure heart," regardless of performing religious acts, more than doubled. Similarly, a growing segment of religious individuals has moved away from strict adherence to juristic prescriptions and obligatory emulation of a marjaʿ (religious authority). According to the social religion indicators presented in the article, approximately 62% of respondents opposed the use of religious criteria in employment decisions, and many respondents in the most recent survey expressed the view that religion should be separated from politics. Despite the continued presence of heartfelt and inherited beliefs among portions of the populace, the study finds a marked decline in adherence to primary rituals, particularly those with political-religious dimensions. Moreover, a segment of the population shows little sensitivity to violations of divine laws in the social sphere and in some areas they rely on their own reasoning, which, in my view, constitutes a threat to the stability and continuity of the Islamic Republic no less serious than other external threats. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Religion, religiosity, governance, religious government, beliefs, rituals | ||
| مراجع | ||
|
آروین، ب. (1384). بررسی رابطۀ میان نهادمند‌شدن دین و شخصی‌شدن آن در جامعۀ ایرانی پس از انقلاب اسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
آزاد ارمکی، ت.؛ غیاثوند، ا. (1381). تحلیل جامعه‌شناختی دین‌داری جوانان با رویکرد بی‌شکلی دین‌داری. پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 35، صص. 117-148.
آلتون، و.پ. (1376). دین و چشم‌اندازهای نو. غ.ح. توکلی (گردآوری و ترجمه). قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی.
ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، موج دوم: یافته‌های پیمایش در 28 مرکز استان کشور. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382.
اشتریان، ک. (1388). کارآمدی و منزلت نخبگان: بررسی منزلت روحانیت در بین جوانان. سیاست، 39(3)، صص.37-52.
پترسون، م. و همکاران (1376). عقل و اعتقاد دینی. ترجمه: ا. نراقی و ا. سلطانی (مترجمان). تهران: طرح نو.
پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. (1395). یافته‌های پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش ایرانیان، موج سوم. تهران: نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
دورکیم، ا. (1381). صور بنیانی حیات دینی. ب. پرهام (مترجم). تهران: نشر مرکز.
ذوالفقاری، ا. (1392). گونه‌شناسی دینداریهای اسلامی: نقدی بر گونهشناسیهای صاحب‌نظران غربی دربارۀ انواع دین‌داری اسلامی. علوم اجتماعی، شماره 63، صص. 82-127.
سام دلیری، ک. (1397). نوسازی و تغییرات اجتماعی، دین‌داری و روحانیت در ایران امروز. تهران: جامعه‌شناسان.
سروش، ع. (1378). اصناف دین‌داری. کیان، شماره 50.
سلیمانی، م. (1391). درک همدلانه از اسلام: یادداشتی دربارۀ جان اسپوزتیو و کتاب اسلام، راه مستقیم. کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 77، صص. 71-73.
شجاعی زند، ع.؛ حسنپور، آ. (1393«ب»)، گونه‌شناسی دین‌داری جوانان شهر اصفهان. فصلنامه جامعه‌شناسی کاربردی، شماره 25، صص. 17-39.
شجاعی زند، ع.ر. (1388). تبارشناسی تجربه دینی در مطالعات دین‌داری. تحقیقات فرهنگی، شماره 6، صص. 31-47.
شجاعی زند، ع.ر. (1391). کاهش نفوذ اجتماعی روحانیت در ایران، الگویی برای بررسی. شیعه‌شناسی، 10(38)، صص. 75-106.
شجاعی زند، ع.ر. (1393«الف»). نقد و ارزیابی گویه‌های به کار رفته در پیمایش‌های دین‌داری در ایران. راهبرد فرهنگ، شماره 26، صص. 7-38.
طالبان، م.ر.؛ رفیعی بهابادی، م. (1389). تحولات دین‌داری بر اساس تفاوت‌های نسلی در ایران (1353-1388). مسائل اجتماعی ایران، 1(2)، صص. 85-114.
طباطباییفر، س.م. (1402). دین‌داری و تحولات اجتماعی ایران معاصر. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
عبدالکریمی، ب. (1398). آیندۀ روحانیت و جهان معاصر. تهران: نقد فرهنگ.
عبداللهی سفیدان، ح.؛ عبدالاحدی مقدم، ع.ا.؛ دشتی، م.ت. (1400). فراتحلیل روند دین‌داری ایرانیان در دهه گذشته و پیامدهای امنیتی آن. مطالعات راهبردی، شماره 24، صص. 33-72.
عیسینیا، ر. (1396). منزلت روحانیت پس از جمهوری اسلامی، افزایش یا کاهش؟». حوزه، شماره 176، صص. 47-56.
فراستخواه، م. (1389). نمایی از دینورزی طبقات متوسط جدید شهری. قابل دسترس در: https://farasatkhah.blogsky.com/1389/9/26/ 05/post-26.
کاظمی، ع.؛ حصارکی، ن. (1402). دین‌داری در ایران پساانقلابی: سیاست جماعتهای مذهبی. جامعه‌شناسی ایران، 24(1)، صص. 71-96.
محدثی، ح. (1391). رشد میدان‌های مستقل. مهرنامه، شماره 20، صص. 244-245.
محدثی، ح. (1398). تحولات دین‌داری در ایران پس از انقلاب. قابل دسترس در: http://www.ricac.ac.ir/meeting/469
محدثی، ح. (1402). آیا جمهوری اسلامی منجربه دیندارتر‌شدن مردم شده است؟ حرف نو. قابل دسترس در:
https://abdimedia.net/podcast/what-islamic-republic-achievement-has-system-led-peales-religiosity-or-abandonment.
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی. (1402). مروری بر مسائل نوپدید حکمرانی، شماره مسلسل 19433.
ملکیان، م. (1378). سخنی در چند و چون ارتباط اسلام و لیبرالیسم. کیان، شماره 48، صص. 10-13. میرسندسی، س.م. (1390). مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی دین و انواع دین‌داری. تهران: جامعه‌شناسان.
نجفی، و. (1397). بررسی وضعیت و راهکارهای ارتقای منزلت اجتماعی روحانیت. قم: مکث اندیشه.
نیک‌پی، ا. (1394). سبک‌های زندگی دینی در میان جوانان. قابل دسترس در: www.isa.ir/1394/12/4
واله، ح. (1400). دین و حکمرانی؛ چالشها و تأملها. تهران: طرح نو.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.(1381). ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان: یافته‌های پیمایش در 28 استان کشور. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
هیک، ج. (1376). فلسفۀ دین. ب. سالکی (مترجم). تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 414 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 217 |
||