آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,551 |
| تعداد مقالات | 36,121 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,162,784 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,327,634 |
تبارشناسی اندیشه سیاسی گروه‌های تکفیری در جهان اسلام؛ تحلیل گفتمان با روش میشل فوکو | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 196-175 اصل مقاله (2.38 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2022.58355.2072 | ||
| نویسندگان | ||
| حمزه علی بهرامی1؛ پرویز جمشیدی مهر* 2 | ||
| 1استادیار، گروه معارف، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران | ||
| 2گروه معارف، دانشگاه فرهنگیان، اصفهان، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 03 مرداد 1399، تاریخ بازنگری: 17 اردیبهشت 1400، تاریخ پذیرش: 04 تیر 1401 | ||
| چکیده | ||
| هدف این پژوهش، تحلیل ریشه‌های تاریخی و گفتمانی اندیشه‌های تکفیری در جهان اسلام با استفاده از روش‌های «دیرینه‌شناسی» و «تبارشناسی» میشل فوکو است. این گروه‌ها با رفتارهای خشونت‌آمیز، تفسیرهای متعصبانه و ظاهرگرایانه از متون دینی، تکفیر دیگر فرق اسلامی (به‌ویژه شیعیان) و نیز استفاده ابزاری از رسانه برای نمایش خشونت، نه تنها امنیت جوامع را تهدید می‌کنند، بلکه بازخوانی انتقادی مبانی فکری آنان را ضروری ساخته‌اند. این پژوهش با تکیه بر مفاهیم فوکویی مانند: پیوند قدرت و دانش، گسست‌های تاریخی و نقش گفتمان در ساخت سوژه، در پی آن است که چگونگی تبدیل ایده‌های نخستین به گفتمان مسلط تکفیر را تبیین نماید. چارچوب نظری استفاده‌شده در این مقاله، تبارشناسی و دیرینه‌شناسی میشل فوکو است. در روش تبارشناسی، تاریخ را نه به‌مثابه روایتی خطی، بلکه به‌عنوان میدانی از گسست‌ها، تقابل‌ها و بازسازی‌های گفتمانی می‌داند که در آن، «قدرت» و «دانش» در هم تنیده‌اند. از نگاه او، حقیقت، امری ثابت نیست؛ بلکه برساخته‌ای است که در بستر روابط قدرت شکل می‌گیرد و از طریق گفتمان‌ها تثبیت می‌شود. دیرینه‌شناسی نیز به کاوش در لایه‌های پنهان گفتمان‌ها می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه ایده‌های حاشیه‌ای در شرایط خاص تاریخی، به گفتمان مسلط تبدیل می‌شوند. این دو روش، به ما امکان می‌دهند تا با ردگیری تحولات گفتمانی، چگونگی شکل‌گیری اندیشه تکفیر را از مفاهیم اوّلیه در تاریخ اسلام تا ظهور گروه‌هایی مانند داعش تحلیل کنیم. کلیدواژه‌های فوکویی مانند «اپیستمه» (نظام دانشی یک دوره)، «سوژه» (فردی که تحت تأثیر گفتمان‌ها شکل می‌گیرد)، و «رژیم حقیقت» (نظامی که مشروعیت خود را از تولید دانش می‌گیرد)، ابزارهای تحلیلی قدرتمندی برای درک ماهیت گروه‌های تکفیری هستند. این گروه‌ها با ایجاد مرزهای سفت و سخت بین «خودی» و «غیرخودی»، سوژه ایده‌آل خود را می‌سازند و هرگونه تفاوت را از دایره «حقیقت» خارج می‌کنند. تبارشناسی اندیشه تکفیر، ما را به آموزه‌های ابن‌تیمیه (قرن ۷-۸ق) می‌رساند. وی با تأکید بر بازگشت به سلف صالح و نفی هرگونه تأویل در متون دینی، مرزهای هویتی سخت‌گیری را بین مسلمانان ترسیم کرد. او مخالفان فکری خود، از جمله شیعیان و صوفیان را «بدعت‌گذار» و خارج از اسلام می‌دانست و مشروعیت خشونت علیه آنان را تبلیغ می‌نمود. اگرچه این ایده‌ها در زمان او عمدتاً طرد شدند، اما به‌مثابه «دانش زیرزمینی»، در حافظه جمعی بخشی از جهان اسلام باقی ماند. در قرن ۱۸ میلادی، محمدبن‌عبدالوهاب با احیای اندیشه‌های ابن‌تیمیه و اتحاد با خاندان سعودی، گفتمان تکفیر را از حاشیه به متن قدرت کشاند. او با تکیه بر تفسیر ظاهرگرایانه از توحید، تمامی مظاهر فرهنگیِ پس از سلف صالح (مانند زیارت قبور و توسل) را شرک تلقی کرد و پیروانش را موظف به نابودی این «انحرافات» ساخت. این اتحاد دین و سیاست، سنگ بنای حکومت سعودی و گسترش وهابیت به‌عنوان گفتمان مسلط در شبه‌جزیره عربستان شد. در قرن بیستم، عوامل متعددی به بازتولید گفتمان تکفیر دامن زدند. فروپاشی امپراتوری عثمانی و استعمار، باعث تضعیف خلافت اسلامی شد و تقسیم جهان اسلام به دولت‌های ملی، بحران هویتی ایجاد کرد که گروه‌های تکفیری با وعده بازسازی امت واحد اسلامی، از آن سوءاستفاده نمودند. حمایت غرب و عربستان از گروه‌های جهادی در افغانستان علیه شوروی، به شبکه‌هایی مانند القاعده مشروعیت بخشید. گروه‌هایی مانند داعش با استفاده از ویدیوهای خشونت، نه تنها ترس را منتشر کردند، بلکه با ساختن روایتی حماسی از «جهاد»، جوانان محروم را به سوژه‌های مطیع گفتمان خود تبدیل نمودند. این گروه‌ها با الهام از وهابیت و تفسیری افراطی‌تر از ابن‌تیمیه، «تکفیر» را به ابزاری برای حذف هر صدای مخالف تبدیل کردند. آنان با انکار مرجعیت دینی سایر فرق، خود را تنها نمایندگان «اسلام ناب» معرفی می‌کنند و هرگونه تعامل با نظام‌های سیاسی غیراسلامی را خیانت می‌دانند. خشونت آنان صرفاً ابزاری برای ترور نیست؛ بلکه نمایشی نمادین برای اثبات حاکمیت «رژیم حقیقت» خود بر جهان اسلام است. از منظر فوکو، سوژه‌های انسانی، نه موجوداتی خودمختار، بلکه محصول گفتمان‌ها و روابط قدرت هستند. گروه‌های تکفیری با ایجاد شبکه‌ای از مفاهیم (مانند: جهاد، خلافت و تکفیر)، سوژه‌هایی می‌سازند که هویت خود را در نابودی «دیگری» تعریف می‌کنند. این سوژه‌ها با انکار عقلانیت انتقادی و تقلید کورکورانه از رهبران، به ابزارهایی برای تداوم خشونت تبدیل می‌شوند؛ به عبارت دیگر، تکفیری‌ها نه تنها بدن‌ها را نابود می‌کنند، بلکه با بازتعریف «حقیقت»، ذهنیت جامعه را نیز به اشغال درمی‌آورند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اندیشه تکفیر، برساخته‌ای تاریخی است که در تقاطع دین، قدرت و بحران‌های هویتی شکل گرفته است. اگرچه این گفتمان در کوتاه‌مدت با توسل به خشونت، خود را بازتولید می‌کند، اما تناقض ذاتی آن (نفی تکثر ذاتی اسلام) مانعی اساسی برای تداوم آن است. مقابله با این پدیده، مستلزم تقلیل ایدئولوژی تکفیر به جایگاه حاشیه‌ای آن از طریق بازخوانی انتقادی تاریخ و ترویج گفتمان‌های جایگزین مبتنی بر عقلانیت و مدارا است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| گروه‌های تکفیری؛ جهان اسلام؛ تکفیر؛ اندیشه سیاسی اسلامی؛ میشل فوکو | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Genealogy of Political Thought of Takfiri Groups in the Islamic World; Discourse Analysis Using Michel Foucault's Method | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Hamza Ali Bahrami1؛ Parviz Jamshidimehr2 | ||
| 1Assistant Professor, Department of Education, University of Isfahan, Isfahan, Iran. | ||
| 2Department of Education, Farhangian University, Isfahan, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| This study seeks to analyze the historical and discursive roots of Takfiri ideology within the Islamic world through Michel Foucault’s methods of archaeology and genealogy. Takfiri groups, through violent behavior, literalist and dogmatic interpretations of religious texts, excommunication (takfir) of other Islamic sects—particularly Shiites—and instrumental use of media to showcase brutality, pose not only a security threat to societies but also necessitate a critical re-evaluation of their ideological foundations. Drawing upon Foucault concepts such as the power–knowledge nexus, historical discontinuities, and the discursive construction of the subject, this research aims to elucidate the process by which early doctrinal notions were transformed into a dominant Takfiri discourse. The theoretical framework of this article is rooted in Foucault’s genealogy and archaeology. Genealogy, in contrast to linear historical narratives, conceives history as a field of ruptures, oppositions, and discursive reconstructions, wherein power and knowledge are intricately intertwined. From this perspective, truth is not an immutable entity but a construct that emerges within power relations and is stabilized through discourse. Archaeology, meanwhile, delves into the latent layers of discourse to trace how peripheral ideas, under specific historical conditions, evolve into dominant formations. Together, these approaches allow for a discursive mapping of the emergence of Takfiri ideology, from its conceptual origins in Islamic history to its contemporary manifestations in groups such as ISIS. Key Foucault tools such as episteme (the knowledge system of a given era), subject (the individual constituted through discourse), and regime of truth (a system legitimized by its capacity to produce knowledge) offer powerful analytical means to understand the nature of Takfiri movements. These groups construct rigid boundaries between the "self" and the "other," producing idealized subjects that exclude any difference from the realm of "truth." A genealogical investigation of Takfiri thought leads back to the teachings of Ibn Taymiyah (7th–8th centuries A.H), who emphasized a return to the righteous predecessors and rejected interpretive readings of religious texts. His rigid identity boundaries categorized intellectual opponents—such as Shiites and Sufis—as heretics, legitimizing violence against them. Although his ideas were largely marginalized in his own time, they endured as a form of "subjugated knowledge" within the collective memory of parts of the Muslim world. In the 18th century, Moḥammad ibn ʿAbdol-Wahhab, by reviving Ibn Taymiyah’s doctrines and allying with the Saudi dynasty, brought the Takfiri discourse from the margins into the center of political power. Relyng on literalist interpretation of monotheism, he considered all cultural manifestations after the righteous predecessor (such as visiting graves and supplication) to be polytheistic, obligating his followers to eradicate these "deviations." This fusion of religion and politics laid the groundwork for the Saudi state and established Wahhabism as the dominant discourse in the Arabian Peninsula. In the 20th century, several factors contributed to the reproduction of the Takfiri discourse. The collapse of the Ottoman Empire and the rise of colonial powers undermined the Islamic Caliphate, fragmenting the Muslim world into modern nation-states and precipitating an identity crisis. Takfiri groups exploited this vacuum by promising to restore a unified Islamic community. Western and Saudi support for jihadist forces in Afghanistan against the Soviet Union lent legitimacy to networks such as al-Qaeda. Groups like ISIS weaponized violent media representations to propagate fear and, by constructing a heroic narrative of jihad, transformed marginalized youth into obedient subjects of their discourse. Drawing on Wahhabism and an even more radical reading of Ibn Taymiyah, these groups employed takfir as a tool for silencing dissent. By denying the religious legitimacy of other sects, they positioned themselves as the sole representatives of "pure Islam," framing any engagement with non-Islamic political systems as betrayal. Their violence is not merely tactical; it is a symbolic performance asserting the dominance of their own regime of truth over the Islamic world. From Foucault’s perspective, human subjects are not autonomous agents but products of discourse and power relations. Takfiri groups, by constructing a network of concepts—such as jihad, caliphate, and takfir—forge subjects who define their identity through the annihilation of the "other." These subjects, having renounced critical rationality in favor of blind obedience to their leaders, become instruments for the perpetuation of violence. In effect, Takfiri groups do not merely destroy bodies; by redefining "truth," they colonize the very consciousness of society. The findings of this study indicate that Takfiri ideology is a historically constructed phenomenon emerging at the intersection of religion, power, and identity crises. While such discourse reproduces itself in the short term through violence, its inherent contradiction—the denial of Islam’s intrinsic pluralism—poses a fundamental challenge to its sustainability. Confronting this phenomenon requires relegating the Takfiri ideology to the margins through critical historical re-readings and the promotion of alternative discourses grounded in reason and tolerance. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Takfiri Movements, Islamic World, Takfir, Islamic Political Thought, Michel Foucault | ||
| مراجع | ||
|
ابن‌تیمیه، احمد‌بن‌عبدالحلیم، 1987م، الفتاوی الکبری، تحقیق: عبدالقادر عطا، چاپ اوّل، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌تیمیه، احمد‌بن‌عبدالحلیم، 1986م، منهاج السنة، جلد 4، ناشر: جامعة الإمام محمد‌بن‌مسعود الاسلامیة.
ابن‌تیمیه، احمد‌بن‌عبدالحلیم، 1995م، مجموع الفتاوی، تحقیق: عبدالرحمن‌بن‌قاسم، المدینة السعودیة، مجمع الملک الفهد.
احمدی، بابک، 1373، مدرنیته و اندیشه انتقادی، تهران، نشر مرکز.
بخاری، محمد، ۱۴۲۲ق، صحیح بخاری، جلد ۳، بیروت، دار طوق النجاة.
برزگر، ابراهیم، 1392، «مجرای فهم تکفیری‌ها: مشابهت‌های تکفیری‌ها و خوارج»، پژوهش‌های راهبردی سیاست، دوره 2، شماره 7.
بهرامی، حمزه علی، 1396، «تحلیلی بر استدلال سلفیان در تقدم احکام نقل بر عقل؛ با تمرکز بر دیدگاه ابن‌تیمیه»، فلسفه و الاهیات، 23(3).
بهمنی، جواد، 1385، خوارج؛ پیوریتن‌های اسلام، انتشارات عطایی.
بهیان، شاپور، 1389، «روش‌شناسی میشل فوکو»، علوم اجتماعی، 4(8).
پارسانیا، حمید، 1380، حدیث پیمانه، قم، انتشارات معارف.
پاکتچی، احمد، 1385، «نظام قبیله‌ای و خاستگاه خوارج نخستین»، فلسفه و کلام، شماره 52.
تاجیک، محمدرضا، 1378، میشل فوکو و انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات بقعه.
تودنهوفر، یورگن، 1394، ده روز با داعش؛ از درون دولت اسلامی، مترجمان: علی عبداللهی و زهرا معین‌الدینی، تهران، کوله‌پشتی.
جعفری، یعقوب، 1386، «باورها و فرقه‌های خوارج»، معارف عقلی، شماره 7.
خسروشاهی، هادی، مهر 1392، «سلفی‌گری و اخوان در مصر»، بعثت، شماره 12.
رابینو، هیوبرت ال دریفوس، 1376، میشل فوکو فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمه: حسین بشیریه، تهران، نشر نی.
رضوانی، علی‌اصغر، 1390، وهابیان تکفیری، تهران، نشر مشعر.
شریف رضی، محمدبن حسن، 1390، نهج البلاغه؛ اوج فصاحت، قم، انتشارات انصاریان.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم، 1415ق، الملل والنحل، بیروت، دار المعرفة.
صدر. س. م، 1385، مفاهیم الجهاد فی اسلام، ترجمه: علی شیروانی، قم، انتشارات دانشگاه مفید.
علیا، مهدی، 1382، «دیرینه‌شناسی انسان مدرن در اندیشه فوکو»، گفتمان، شماره 9.
فوزی، یحیی، 1389، «گونه‌شناسی فکری جنبش‌های اسلامی معاصر و پیامدهای سیاسی امنیتی آن در جهان اسلام»، مطالعات راهبردی، شماره 50.
فوکو، میشل، 1379، ایران، روح یک جهان بی‌روح، ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل، 1377، ایرانی‌ها چه رؤیایی در سر دارند؟، ترجمه: حسین معصومی همدانی. تهران، انتشارات هرمس.
فوکو، میشل، 1387، مراقبت و تنبیه، ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل، 1389، نظم اشیاء دیرینه‌شناسی علوم انسانی، ترجمه: یحیی امامی، نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
فوکو، میشل، 1980، خاستگاه هرمنوتیک خود، ترجمه: نیکو سرخوش و افشین جهان‌دیده، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل و اریک برنز، 1384، حقیقت و قدرت، ترجمه: بابک احمدی، تهران، نشر ماهی.
فیرحی، داوود، 1378، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام (دوره میانه)، تهران، نشر نی.
قادری، حاتم، 1379، اندیشه‌های سیاسی در قرن بیستم، تهران، نشر طیف نگار.
کچوییان، حسین و کریم‌خان زند، مصطفی، 1390، «تاریخ اکنون میشل فوکو و تأملاتی فلسفی در باب تاریخ»، مطالعات جامعه‌شناختی، 19(2).
کلانتری، عبدالحسین، 1391، گفتمان؛ از سه منظر: زبان‌شناختی، فلسفی و جامعه‌شناختی، تهران، جامعه‌شناسان.
لوکس، استیون، ۱۳۷۰، قدرت فرانسانی یا شرّ شیطانی فوکو، ترجمه: فرهنگ رجایی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مجلسی، محمدباقر، 1404ق، بحار الأنوار، ج28، تهران، مؤسسة الوفاء.
محمودیان، محمد، 1391، «تأثیر اندیشه‌های نوسلفیسم بر روند فکری ـ ایدئولوژیک القاعده»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال هفتم، شماره 3.
مسجد جامعی، محمد، 1386، «تحولات اندیشه سلفی در دوران معاصر؛ کدامین آینده؟»، علوم سیاسی؛ رویدادها و تحلیل‌ها، شماره 219.
المشعبی، عبدالمجید و ابن‌تیمیه، احمد‌بن‌عبدالحلیم، 1997م، منهج ابن‌تیمیة فی مسألة التکفیر، ریاض، دار اضواء السلف.
Al-Hamawi, S., 2021, ‘The ideological evolution of Salafi-Jihadi groups: From Al-Qaeda to ISIS’, Tehran, Institute for East Strategic Studies.
Al-Zawahiri, A., 2005, Letter from al-Zawahiri to al-Zarqawi.
Behrent, M. C., 2009, Liberalism without humanism: Michel Foucault and the free-market creed, 1976-1979. Modern Intellectual History, 6(3).
Biersack, A., 1989, The new cultural history, (p. 1). L. Hunt (Ed.). Berkeley, University of California Press.
Bin Laden, O., 2002, ‘Letter to the American People’, In B. Lawrence (Ed.), ‘Messages to the World: The Statements of Osama bin Laden’, pp. 163–172.
Dews, P., 1989, The return of the subject in late Foucault, Radical Philosophy, 51(1).
Downing, L., 2008, The Cambridge Introduction to Michel Foucault.
Dryzek, J. S., Honig, B., & Phillips, A. (Eds.), 2008, The Oxford handbook of political theory (Vol. 1). Oxford University Press.
Ferreirinha, I. M. N., & Raitz, T. R., 2010, As relações de poder em Michel Foucault: reflexões teóricas. Revista de Administração Pública, 44(2).
Ferreirinha, I. M. N., & Raitz, T. R., 2010, As relações de poder em Michel Foucault: reflexões teóricas. Revista de Administração Pública, 44(2).
Foucault, M., 1970, The archaeology of knowledge, Information (International Social Science Council), 9(1).
Foucault, M., 1996, What is critique?, In What is enlightenment?, University of California Press.
Foucault, M., & Deleuze, G., 1977, Intellectuals and power, Language, counter-memory, practice: Selected essays and interviews.
Foucault, M., & Dreyfus, H., 1987, Mental illness and psychology.
Gandal, K., 1986, Michel Foucault: intellectual work and politics, Telos, 1986(67).
Hassan, M., 2018, ‘The Hanbali School and Jihad: A Study of Ibn Taymiyya’s Legal Thought’, Journal of Islamic Studies, 29(2).
Haykel, B., 2009, On the nature of Salafi thought and action, In R. Meijer (Ed.), ‘Global Salafism: Islam’s New Religious Movement’, Columbia University Press.
Hegghammer, T., 2005, Al-Qaida statements 2003-2004: a compilation of translated texts by Usama bin Ladin and Ayman al-Zawahiri.
Huijer, M., 1999, The aesthetics of existence in the work of Michel Foucault, Philosophy & Social Criticism, 25(2).
Lauzière, H., 2015, The making of Salafism: Islamic reform in the twentieth century, Columbia University Press.
o’Brien, P., 1989, 1. Michel Foucault's History of Culture, In The new cultural history, University of California Press.
Qutb, S., 2000, ‘Milestones’ (M. M. Siddiqui, Trans.), Islamic Book Service, Original work published 1964.
Shahzad, S. S., 2012, Inside al-Qaeda and the Taliban: Beyond bin Laden and 9/11, Journal of International Relations Research, 7(2).
Tynan, J., 2016, Michel Foucault: fashioning the body politic.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 307 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 108 |
||