آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,530 |
| تعداد مقالات | 35,886 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,506,406 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,098,836 |
رهیافتی بر آسیب‌شناسی تراجم‌نگاری (مطالعه موردی: طیّ الأرض میرزا طاهر تنکابنی) | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 174-153 اصل مقاله (2.42 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2023.61408.2190 | ||
| نویسنده | ||
| علی حسن بیگی* | ||
| استاد، گروه الهیات، دانشگاه اراک، اراک، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 21 تیر 1400، تاریخ بازنگری: 26 آذر 1400، تاریخ پذیرش: 30 مرداد 1402 | ||
| چکیده | ||
| هدف این پژوهش، ارزیابی کرامتی است که به میرزا طاهر تنکابنی، عالم، عارف و فیلسوفِ مشّایی دوره قاجار و پهلوی اوّل نسبت داده شده است. شهرت و شخصیت علمی و معنوی میرزا طاهر تنکابنی، و همچنین نقل آن توسط برخی از دانشیان رجال و تراجم، سبب شد که این کرامت مورد پذیرش و بازخورد فراوانی در کتاب‌ها، مجلات و پایگاه‌های اینترنتی قرار گیرد. «دانش تراجم»، از دانش‌های دیرینه در میان عالمان مسلمان است. تراجم‌نگاری یا بیوگرافی‌نویسی، به معرفی شخصیت‌های علمی، معنوی و اجتماعی می‌پردازد. این دانش در ابتدا، ذیل «دانش تاریخ» بوده و بعدها به دلایلی از دانش تاریخ جدا شده است. همان‌گونه‌که اشاره شد، هدف این پژوهش، ارزیابی کرامت‌های منقول ازیک‌سو، و ممانعت از بدبینی نسبت به کرامت‌های مستند از سوی دیگر است. بر این پایه، نگارنده با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ابتدا گزارش طی الأرض میرزا طاهر تنکابنی در منابع مربوط به آن را نقل کرده و با استفاده از روش مقایسه سال‌ها که در میان دانشیان مسلمان، پیشینه دیرینه‌ای دارد، به ارزیابی آن مبادرت کرده است؛ توضیح آنکه دانشیان مسلمان «سال» را پایه قرار داده و رویداد و حدیث را با تکیه بر آن اعتبارسنجی می‌کردند؛ برای مثال، ابن‌اسحاق (م.151ق) می‌نویسد: پیامبر(ص) میان جعفربن‌ابی‌طالب و معاذبن‌جبل عقد اخوّت بست و آن دو با یکدیگر برادر شدند.[1] واقدی معتقد است که این گزارش، صحیح نیست؛ زیرا پیمان اخوت، پیش از جنگ بدر (سال دوم هجرت) منعقد شد و جعفربن‌ابی‌طالب در آن سال در حبشه به سر می‌برد. او هفت سال پس از پیمان اخوت، وارد مدینه شد.[2] در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: «مردم بعد از شهادت امام حسین(ع) مرتد شدند؛ مگر سه نفر: ابوخالد کابلی، یحیی‌بن‌ام‌الطویل و جبیربن‌مطعم. بعدها مردم کم‌کم به امام سجاد و اهل‌بیت ملحق شدند».[3] گفتنی است، جبیربن‌مطعم در سال 57، 58 یا 59 هجری از دنیا رفت. از سوی دیگر، امام سجاد(ع) در سال 61 هجرت، به امامت رسید. بنابراین، جبیربن‌مطعم، امامت علی‌بن‌حسین(ع) را درک نکرده است تا بتواند از یاران امام سجاد(ع) باشد. نگارنده در این پژوهه نیز «سال» را محور ارزیابی قرارداده است. پس، با مقایسه سال‌های زیست شخصیت‌های محوری کرامت مذکور، از قبیل: میرزا نصرالله لک، میرزا طاهر تنکابنی، اسماعیل اصانلو و میرزا محمود حسینی زنجانی، و همچنین تاریخ بنایی که در کرامت مذکور جایگاه مهمی دارد، همگی مورد توجه قرار گرفته و سال‌های آن با یکدیگر مقایسه شدند. یافته‌های این پژوهش، گویای آن است که گزارش طی الأرض میرزا طاهر تنکابنی، با یکی از آسیب‌های تراجم‌نگاری همراه شده است؛ زیرا میان رویداد طی الأرض و ثبت آن، فاصله رخ داده است؛ توضیح آنکه طبق گزارش مدیر الدوله، او و امام جمعه مجتهد زنجانی در سال 1322ق به دیدار میرزا طاهر تنکابنی می‌روند. میرزا طاهر تنکابنی رویداد «طیّ الأرض» را مربوط به سی ـ چهل سال پیش از 1322ق عنوان می‌کند. براین‌اساس، این رویداد می‌بایست در سال 1292ق یا 1282ق روی داده باشد که طبعاً در آن سال، از این رویداد سی یا چهل سال گذشته است. اسماعیل اُصانلو یکی از شخصیت‌های محوری گزارش طی الأرض میرزا طاهر می‌نویسد: «در تاریخ 1322هجری قمری آقای میرزا محمود امام جمعه مجتهد زنجانی به من تکلیف کردند که به عیادت میرزا طاهر تنکابنی که مدتی در بستر بیماری است، برویم.» درصورتی‌که میرزا محمود مجتهد زنجانی، در سال 1309ق متولد شده و بنابراین، در سال 1322ق سیزده‌ساله بوده است. اکنون او چگونه به اسماعیل اُصانلو مدیر الدوله تکلیف می‌کند که به اتفاق به عیادت میرزا طاهر تنکابنی بروند؟ از سوی دیگر، میرزا طاهر تنکابنی در سال ۱۲۸۰ق متولد شده و در ۱۶سالگی (۱۲۹۶ق) برای ادامه تحصیلات حوزوی، وارد حوزه علمیه تهران شده است. همچنین، اسماعیل اُصانلو مدیر الدوله، جریان «طیّ الأرض» را در سال ۱۳۲۲ق از زبان میرزا طاهر تنکابنی نقل کرده است؛ یعنی در ۴۲ سالگیِ میرزا طاهر تنکابنی. حال، اگر سی سال را مبنا قرار دهیم، میرزا طاهر در آن زمان، ۱۲ساله بوده است؛ درحالی‌که میرزا طاهر در آن زمان، هنوز برای تحصیل دروس حوزوی، وارد تهران نشده است؛ ضمن اینکه در آن زمان، صحن آیینه (صحن اتابکی) هنوز ساخته نشده است؛ زیرا ساختن صحن آیینه، در سال ۱۲۹۵ق شروع گردید و پس از هشت سال، در سال ۱۳۰۳ق پایان یافت. اگر مبنا را چهل سال بگیریم، با ابهام بیشتری روبه‌رو می‌شود؛ زیرا در آن وقت، میرزا طاهر ۲ساله بوده و از سویی، صحن آیینه نیز بیست‌ویک سال بعد ساخته شده است. با مقایسه سال‌های نقل رویداد و سال بنای صحن آیینه (اتابکی)، روشن گردید گزارش «طیّ الأرض میرزا طاهر تنکابنی» نمی‌تواند صحیح باشد؛ زیرا علاوه بر فاصله میان نقل کرامت «طیّ الأرض میرزا طاهر تنکابنی» و ثبت آن از یک سو، و ناهماهنگی میان سال تولد میرزا محمود مجتهد امام جمعه زنجان و سال تقاضای او از اسماعیل اُصانلو مدیر الدوله برای رفتن به عیادت میرزا طاهر تنکابنی از سوی دیگر، پذیرش این گزارش با چالش جدی روبه‌روست. افزون بر این، ناهماهنگی میان سال تولد میرزا طاهر تنکابنی، سال ورود او به حوزه علمیه تهران و سال نقل کرامت از سوی او، همگی دلالت بر ناصحیح بودن انتساب کرامت «طیّ الأرض» به میرزا طاهر تنکابنی می‌کند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| میرزا طاهر تنکابنی؛ کرامت‌نگاری طیّ الأرض؛ تراجم‌نگاری؛ دانش تاریخ | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| An Approach to the Critical Assessment of Biography Writing (Case Study on the Ṭay al-Arḍ Attributed to Mirza Ṭaher Tonekaboni) | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Ali Hasanbeigi | ||
| Professor, Department of Theology, University of Arak, Arak, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| This study aims to critically assess a miraculous event (keramah) attributed to Mirza Ṭaher Tonekaboni, a renowned philosopher of the Peripatetic tradition, mystic, and scholar active during the Qajar and early Pahlavi periods. Owing to his scholarly and spiritual reputation, and the transmission of this miracle by certain scholars of biographical literature, the account gained notable acceptance and circulation in books, journals, and online platforms. The science of biography writing is an enduring scholarly discipline among Muslim intellectuals, dedicated to documenting the lives and legacies of religious, intellectual, and social figures. Initially situated within historical studies, it later emerged as a distinct field. The objective of this research is twofold: to critically evaluate the authenticity of the reported miracle and to avoid unwarranted skepticism toward verifiable miraculous accounts. To this end, the author employs a descriptive-analytical method, first presenting the Ṭay al-Arḍ narrative of Mirza Ṭaher Tonekaboni as recorded in various sources and then analyzing it through a chronological comparison—a method long employed by Muslim historians to evaluate the credibility of historical and hadith reports. For example, Ibn e-Isḥaq (d. 151 A.H) records a report that the Prophet Moḥammad (PBUH) established a bond of brotherhood between Jaʿfar ibn Abi Ṭaleb and Ma’adh ibn e-Jabal. However, al-Waqedi challenges its accuracy, arguing that the event predates the Battle of Badr (2 A.H), during which Jaʿfar was still in Abyssinia and only arrived in Medina seven years later. Likewise, a hadith from Imam al-Ṣadeq (A.S) states that after the martyrdom of Imam Hossain (A.S), only three individuals remained steadfast in faith: Abu Khalid Kaboli, Yaḥya ibn Umm al-Ṭawil, and Jobair ibn Muṭʿim. However, historical records place Jobair’s death between 57–59 A.H, predating Imam Zayn al-Abedin’s (A.S) imamate in 61 A.H, thus contradicting the claim. Similarly, this study evaluates the Ṭay al-Arḍ narrative by analyzing the life dates of the key figures mentioned in the report—such as Mirza Naṣrollah Lak, Mirza Ṭaher Tonekaboni, Ismāʿil Aṣanlu, and Mirza Mahmood Ḥosseini Zanjani as well as the date of the construction of the Ayeneh Courtyard (Ṣaḥn-e Atabaki), a central location in the reported miracle. These dates are systematically compared to assess the feasibility of the account. Findings from this investigation indicate that the report concerning Mirza Ṭaher Tonekabon's Ṭay al-Arḍ (traveling long distances in the twinkling of an eye) suffers from a significant historiographical flaw common in biography writing namely, the temporal gap between the event and its documentation. According to Modīr al-Dawlah, he and the Imam of Friday Prayer of Zanjan visited Mirza Ṭaher in 1322 A.H, during which Mirza Ṭaher reportedly described the miracle as having occurred 30 to 40 years earlier, thus dating the event to around 1282 or 1292 A.H. However, inconsistencies arise: Ismail Aṣanlu notes that Mirza Mahmood Zanjani, Imam of Friday Prayer, requested a visit to Mirza Ṭaher in 1322 A.H. Yet, Mirza Mahmood was born in 1309 A.H, making him only thirteen years old at that time-an age incompatible with such a formal role. Moreover, Mirza Ṭaher himself was born in 1280 A.H and entered the Tehran seminary in 1296 A.H at the age of sixteen. If the event occurred 30 years prior to 1322 A.H, he would have been twelve years old—prior to his seminary training and before the construction of the Ayeneh Courtyard, which began in 1295 A.H and concluded in 1303 A.H. If the miracle is dated 40 years earlier, Mirza Ṭaher would have been merely two years old, further compounding the implausibility. The courtyard itself did not exist at that time. Thus, the comparison of the reported event's timeline with the historical dates of the individuals and architectural landmarks involved reveals significant chronological discrepancies. These inconsistencies—between the time of the event and its narration, the ages and roles of the narrators, and the physical setting of the event—strongly challenge the credibility of the attributed miracle. The convergence of these temporal contradictions suggests that the Ṭay al-Arḍ narrative ascribed to Mirza Ṭaher Tonekaboni lacks historical veracity. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Mirza Ṭaher Tonekaboni, Ṭay al-Arḍ, Biography writing, Knowledge of history | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، 1430ق، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، 1403ق، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء.
ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، 1409ق، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، بی‌تا، الإصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌حجر عسقلانی، احمدبن‌علی، 1325ق، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر.
ابن‌سعد، محمد‌بن‌سعد، 1414ق، الطبقات الکبری، بیروت، دار الفکر.
ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، 1415ق، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، 1415ق، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر.
ابن‌میثم بحرانی، علی‌بن‌میثم، 1406ق، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبه آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی.
ابن‌هشام، عبدالملک‌بن‌هشام، بی‌تا، السیرة النبویة، بیروت، دار احیاء الترث العربیة.
ابومخرمه، طیب‌بن‌عبدالله، بی‌تا، قلادة النحر فی وفیات أعیان الدهر، بیروت، دار المنهاج.
ابونعیم، احمد‌بن‌عبدالله، بی‌تا، معرفة الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابوالفرج اصفهانی، علی‌بن‌الحسین، 1416ق، مقاتل الطالبیین، قم، الشریف الرضی.
امین، حسن، 1418ق، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف.
امین، محسن، 1403ق، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف.
باستان، نصرت‌الله، 1344، افسانه زندگی، تهران، انتشارات جاویدان.
باستان، نصرت‌الله، 1344، «معراج میرزا طاهر تنکابنی»، مجله یغما، شماره هشتم.
بیاضی، علی‌بن‌یونس، بی‌تا، الصراط المستقیم إلی مستحقی التقدیم، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
جواهر کلام، عبدالحسین، 1424ق، تربت پاکان قم، قم، انصاریان.
حسن‌بگی، علی، 1396، آسیب‌شناسی نقد و تحلیل تاریخ، اراک، دانشگاه اراک.
حسن‌بیگی، علی، 1385، گنابادیه، قم، انتشارات سبط النبی.
حیدر، اسد، 1403ق، الإمام الصادق والمذاهب الأربعة، بیروت، دار الکتاب العربی.
خطیب بغدادی، احمد، 1405ق، الکفایة فی علم الروایة، بیروت، دار الکتاب العربی.
خطیب بغدادی، احمد، 1417ق، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة.
زریاب خویی، عباس، بی‌تا، بزم آورد، تهران، انتشارات علمی.
زمخشری، محمود‌بن‌عمر، بی‌تا، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، قم، نشر ادب الحوزة.
شبیری زنجانی، موسی، 1390، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم، 1430ق، نهایة الأقدام فی علم الکلام، قاهره، مکتبة الثقافیة الدینیة.
صدوقی سها، منوچهر، 1381، تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران، انتشارات حکمت.
صفوت تبریزی، محمدعلی، 1328، داستان دوستان یا تذکره ادبا و شعرای آذربایجان، قم، چاپخانه قم.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، 1427ق، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، 1348، إختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی، مشهد، دانشگاه فردوسی.
علامه حلّی، حسن‌بن‌یوسف، 1407ق، کشف المراد، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
غروی، محمد، 1420ق، مع علماء النجف الأشرف، بیروت، دار الثقلین.
غنی، قاسم، 1369، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، زوار.
فاضل مقداد، مقداد‌بن‌عبدالله، 1380، اللوامع الإلهیة، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الأعلام الإسلامی.
فخر رازی، محمد‌بن‌عمر، 1420ق، مفاتیح الغیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
فیض، عباس، 1349، گنجینه آثار قم، قم، چاپخانه مهر استوار قم.
لجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق(ع)، 1424ق، معجم طبقات المتکلمین، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع).
متقی هندی، علی‌بن‌حسام، بی‌تا، کنز العمال، بیروت، دار الرسالة.
محسنی، محمدآصف، 1428ق، صراط الحق، قم، منشورات ذوی القربی.
محقق داماد، مصطفی، 1378، نخبگان علم و عمل ایران، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
مدرسی طباطبایی، حسین، 1383، میراث مکتوب شیعه، ترجمه: سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم، بی‌نا.
مرسلوند، حسن، 1376، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران، تهران، الهام.
مشیدی، جلیل، 1379، کلام در کلام مولوی، اراک، دانشگاه اراک.
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، 1374، مکارم الآثار، اصفهان، انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان.
موسوی زنجانی، ابراهیم، بی‌تا، تاریخ زنجان، علماء و دانشمندان، تهران، کتاب‌فروشی مصطفوی ـ بوذرجمهری.
ناصر الشریعه، محمدحسین، 1383، تاریخ قم، تهران، رهنمود.
نراقی، مهدی، 1380، أنیس الموحدین، قم، نشر پیام مهدی(عج).
یوسفی‌نیا، علی‌اصغر، 1388، تاریخ تنکابن، تهران، انتشارات آروَن. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 151 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 46 |
||