آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,530 |
| تعداد مقالات | 35,886 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,512,611 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,102,793 |
تحولات انگیزشی درونی توحیدی در جامعه عصر نبوی | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 7-30 اصل مقاله (2.63 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2023.64557.2280 | ||
| نویسندگان | ||
| سید محمد مهدی موسوی نژاد* 1؛ جواد سلیمانی امیری2 | ||
| 1دانشجوی دکتری، رشته مدرسی تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی، قم، ایران | ||
| 2دانشیار، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران. | ||
| تاریخ دریافت: 04 مرداد 1401، تاریخ بازنگری: 29 فروردین 1404، تاریخ پذیرش: 06 آذر 1402 | ||
| چکیده | ||
| در تحقیقات پیرامون تمدن اسلامی، کمتر به جایگاه فرهنگ‌سازی عوامل انگیزش درونی توحیدی توجه شده است. این پژوهه، با هدف بازنمود نقش این دسته از عوامل در کنشگری تمدنی، سامان یافته و درپی پاسخ به این سؤال است که این عوامل در عصر نبوی، در چه عرصه‌هایی اثر داشته است؟ این مقاله، از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته و رویکرد تاریخی- روان‌شناسی و کلامی دارد و از مبنای کلامی علامه مصباح یزدی و اندیشه علامه طباطبایی در خصوص عوامل انگیزشی در تبیین مفاهیم، گزینش، چینش و تحلیل داده‌ها بهره می‌برد. برخلاف غالب تحقیقات که با پیش‌فرض یا چهارچوب نظری جامعه‌شناختی تاریخ صدر اسلام را بررسی می‌نمایند، این پژوهش چهارچوب نظری روان‌شناختی دارد و از منظر دانش روان‌شناسی اخلاق، به تجزیه و تحلیل داده‌های تاریخی می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش، حکایتگر آن است که با استفاده از بحث عوامل انگیزش درونی در دانش روان‌شناسی اخلاق و تبیین آن توسط مبنای کلامی توحیدی، چنین به‌دست می‌آید که باور و امید به هدایت تشریعی خداوند، رکن انگیزش انسان بوده و عوامل انگیزش درونی توحیدی را شکل می‌دهد. عوامل انگیزش درونی توحیدی، بر اصلاح ارزش‌ها (تمایلات) و اعتلای آنها تمرکز دارند و با تغییر در درون انسان و جامعه انسانی، انگیزه‌سازی می‌کنند؛ برخلاف عوامل انگیزش بیرونی که از بیرون و با استفاده از مدیریت جامعه، سعی دارند بر گرایش‌ها و رفتارهای افراد جامعه تأثیر بگذارند. ظهور رسالت توحیدی، مبارزه با شرک و بدعت‌زدایی، شناخت درونی از حقانیت و جهان‌شمولی اسلام، زمینه‌سازی التزام به نصّ الهی در مسئله جانشینی، تشکیل حاکمیت اسلامی، رشد غیرت دینی، امید مردم به استقلال از قدرت طاغوت و نفوذ فرهنگی یهود، عدالت‌خواهی اسلام و شکوفایی باورهای توحیدی، مهم‌ترین شاخصه‌های عوامل انگیزش درونی توحیدی در عصر نبوی بوده‌اند. با بررسی وضعیت فرهنگی عرب در دوران نزدیک به ظهور اسلام، می‌توان به این نتیجه رسید که عرب از خصلت عملگرا برخوردار بوده و گرایش‌های مختلفی بر اساس ارزش‌ها داشته است. بنابراین، تمرکز بر اصلاح ارزش‌ها توسط عوامل انگیزش درونی توحیدی، از آغاز رسالت نبی اکرم(ص) ضرورت پیدا می‌کرد. این عوامل، از باور و امید به هدایت تشریعی خداوند ریشه می‌گرفتند و تحولات انگیزشی درونی را در جامعه عصر نبوی رقم می‌زدند. این عوامل می‌توانستند با اعتلای توحیدباوری، تحولات انگیزش درونی در دوران پیامبر اسلام(ص) را تثبیت کنند و آنها را ارتقا ببخشند. در بسیاری از پژوهش‌های تاریخی پیرامون عصر نبوی، چنین قابل برداشت است که انگیزش‌های توحیدی در اواخر دوران پیامبر اسلام(ص) حالت نزولی پیدا می‌کنند. این مسئله، نیازمند تحقیق جداگانه با رویکرد آسیب‌شناسانه به این عصر است. به‌نظر می‌رسد، با تمرکز بر رفتارها و مواضع برخی از خواص اصحاب رسول اکرم(ص) و بررسی نتایج آنها در تضعیف باور و امید مردم به هدایت تشریعی خداوند، می‌توان پاسخ مناسب این مسئله را دریافت کرد؛ اما مقاله حاضر، برای پرهیز از طولانی‌شدن مطالب و به‌دلیل نداشتن رویکرد آسیب‌شناسانه، این مسئله را مورد بررسی قرار نمی‌دهد. همچنین، پژوهش حاضر به عوامل انگیزش بیرونی نپرداخته؛ اما بر اساس پیش‌فرض و چهارچوب نظری توحیدی خود، مواردی چون حاکمیت فرهنگی و سیاسی اسلام، ایدئولوژی‌های این آیین و شناخت‌های توحیدی مردم را که در رویکردهای غیرتوحیدی، عوامل عمده بیرونی در انگیزش به‌شمار می‌روند، ذیل عنوان عوامل انگیزش درونی توحیدی تبیین نموده است. در مقام نتیجه‌گیری از مقاله، باید گفت که عرب در دوران نزدیک به ظهور اسلام، دارای جاهلیتی ارزش‌محور بود. اصلاح وضعیت فرهنگی جامعه عرب، نیازمند تمرکز بر ارزش‌های والا و اعتلای باور قلبی به توحید بود. استفاده از عوامل انگیزش درونی توحیدی در سیره اجتماعی رسول اکرم(ص)، چشمگیر است. این عوامل، از باور و امید به هدایت تشریعی الهی ریشه می‌گرفتند و می‌توانستند با تقویت این باور و امید، ارزش‌ها را سامان دهند و تحولات بزرگی را در انگیزش درونی توحیدی رقم بزنند. عوامل انگیزشی درونی توحیدی، به‌دلیل توجه به ماهیت نامحدود و فطرت الهی انسان، در شکل‌گیری تمدن اسلامی از کارکرد بسیار بالایی برخوردار بوده‌اند. توجه به این عوامل، می‌تواند نیاز به عوامل انگیزش بیرونی را کاهش دهد و آن را به صفر برساند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| توحید؛ عصر نبوی؛ عرب؛ تحول روحی؛ انگیزش درونی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Intrinsic Monotheistic Motivational Transformations in the Society of the Prophetic Era | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Sayed Mohamad Mahdi Musavi Nejad1؛ Javad Soleimani Amiri2 | ||
| 1Ph.D. student of teaching history, Culture and Islamic civilization, Islamic Maaref University, Qom, Iran | ||
| 2Associate Professor, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Despite extensive research on Islamic civilization, the role of intrinsic monotheistic motivational factors in cultural formation and civilizational agency has received comparatively little scholarly attention. This study seeks to highlight the influence of such motivational elements and address the central question concerning the domains in which these intrinsic motivational factors operated during the Prophetic era. Employing a descriptive-analytical methodology, the article adopts a historical-psychological and theological approach. The study is grounded in the theological framework of Allameh Mesbah Yazdi and takes advantage of the philosophical insights of Allameh Tabatabaee regarding the motivational factors in conceptual elaboration, data selection, categorization, and analysis. In contrast to the dominant sociological readings of early Islamic history, this study utilizes a psychological lens, specifically within the domain of moral psychology, to interpret the historical data. The findings indicate that, through the theological lens of divine unity and ethical psychology, belief in and hope for the divine legislative guidance constitutes the foundation of human motivation. These intrinsic monotheistic motivational factors center on refining and elevating human values and tendencies, initiating transformation from within the individual and society. This stands in contrast to the extrinsic motivational strategies, which rely on the external governance to influence social behavior. Key manifestations of such intrinsic motivation during the Prophetic period included the rise of the monotheistic mission, resistance to polytheism and innovation, internal recognition of the truth and universality of Islam, the cultivation of commitment to divine injunctions (e.g., succession), the establishment of Islamic governance, the flourishing of religious zeal, hope for liberation from tyrannical powers and Jewish cultural dominance, the rise of Islamic justice, and the revival of monotheistic consciousness. An analysis of pre-Islamic Arab culture reveals a value-oriented pragmatism within Arab society. This predisposition necessitated an early focus on value transformation through intrinsic motivation from the very beginning of the Prophet’s mission. Such motivational change was rooted in faith and hope in divine legislative guidance and played a critical role in shaping individual and communal behavior during the Prophetic era. These factors, by deepening the belief in monotheism, contributed to the stabilization and elevation of internal motivational transformations throughout the life of the Prophet. While some historical studies suggest a decline in monotheistic motivation during the final phase of the Prophet’s life, addressing this issue requires a separate inquiry with a diagnostic orientation. Preliminary evidence suggests that this decline may be attributable to the behavior and positions of certain prominent companions, which potentially undermined public faith and hope in divine guidance. However, this study, given its scope and non-diagnostic aim, does not explore this aspect. Moreover, this research focuses exclusively on the intrinsic motivational factors. Based on its monotheistic theoretical premise, it classifies elements typically regarded as extrinsic in secular frameworks—such as Islamic cultural and political authority, its ideological system, and popular theological awareness—as components of intrinsic monotheistic motivation. In conclusion, the cultural milieu of pre-Islamic Arabia was marked by a form of value-based ignorance. Cultural reform thus required the elevation of noble values and deepened monotheistic conviction. The Prophet’s social conduct reveals extensive use of intrinsic motivational strategies rooted in belief and hope in divine legislation. These factors proved highly effective in organizing values and generating transformative internal motivation. Given their alignment with human nature and divine predisposition, intrinsic monotheistic motivational factors played a pivotal role in the development of Islamic civilization. Their activation could significantly diminish, if not entirely replace, the need for externally imposed motivational mechanisms. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Monotheism, Prophetic Era, Arabs, Spiritual transformation, Intrinsic Motivation | ||
| مراجع | ||
|
آقانوری، علی، پاییز 1389، «زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی فرقه‌گرایی در صدر اسلام»، هفت آسمان، شماره 47.
آلوسی، محمود شکری، بی‌تا، بلوغ الأرب فی معرفة أحوال العرب، ج 1-3، تصحیح: محمد بهجة الأثری، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد، 1337، شرح نهج البلاغه، جلد 1-20، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اوّل، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌اثیر، على‌بن‌محمد، 1385ق، الکامل فی التاریخ، جلد 1-13، چاپ اوّل، بیروت، دار صادر.
ابن‌سعد، محمد، 1410ق، الطبقات الکبرى، ج 1-8، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، چاپ 1، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌شبه نمیری، عمر، 1410ق، تاریخ المدینة المنورة، ج 1-4، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، چاپ 1، قم، دار الفکر.
ابن‌شهرآشوب، رشیدالدین محمد‌بن‌علی، 1379ق، مناقب آل ابی‌طالب، ج 1-4، قم، علامه.
ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبد‌الله، 1412ق، الإستیعاب فى معرفة الأصحاب، ج 1-4، تحقیق: على محمد البجاوى، چاپ 1، بیروت، دار الجیل. ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، 1407ق، البدایة والنهایة، ج 1-15، بیروت، دار الفکر.
ابن‌هشام، عبدالملک، بی‌تا، السیرة النبویة، ج 1-2، تحقیق: مصطفى السقا و دیگران، بیروت، دار المعرفة.
ابوزهره، محمد، 1384، تاریخ مذاهب اسلامی، ترجمه: علیرضا ایمانی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
ابونعیم اصفهانی، احمد‌بن‌عبد‌الله، 1412ق، دلایل النبوة، ج 1-2، چاپ 3، بیروت، دار النفائس.
امین، احمد، 2012م، فجرالاسلام، چاپ 2، قاهره، ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻫﻨﺪاوی للتعلیم واﻟﺜﻘﺎﻓﺔ.
امینیان، فرزانه، 1391، «مهندسی فرهنگی در عصر نبوی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، شاهرود، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی.
برقی، احمد‌بن‌محمد، بی‌تا، المحاسن، ج 1-2، تصحیح و تعلیق: جلال‌الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیة.
بلاذرى، أحمد‌بن‌یحیى، 1417ق، جمل من انساب الأشراف، ج 1-13، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلى، چاپ 1، بیروت، دار الفکر.
بینش، عبدالحسین، 1375، مقایسه دو دوره جاهلیت و اسلام و علل گسترش اسلام، بی‌جا، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه.
بیهقی، ابوبکر احمد‌بن‌الحسین، 1405ق، دلایل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشریعة، ج 1-7، تحقیق: عبدالمعطى قلعجى، چاپ 1، بیروت، دار الکتب العلمیة.
پیشوایی، مهدی، 1397، تاریخ اسلام (از جاهلیت تا رحلت پیامبر اسلام(ص))، چاپ 37، قم، نشر معارف.
جعفریان، رسول، 1364، پیش‌درآمدی بر شناخت تاریخ اسلام، چاپ 1، قم، مؤسسه در راه حق.
جعفریان، رسول، 1366، تاریخ سیاسی اسلام تا سال چهلم هجری، چاپ 1، قم، مؤسسه در راه حق.
جعفریان، رسول، 1377، تاریخ تحول دولت و خلافت از برآمدن اسلام تا برافتادن سفیانیان، چاپ 2، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
جعفریان، رسول، 1381، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، چاپ 6، قم، انصاریان.
حاج حسن، حسین، 1409ق، حضارة العرب فی عصر الجاهلیة، چاپ 2، بیروت، الموسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع.
حسن، ابراهیم حسن، 1376، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، چاپ 9، تهران، جاویدان.
حلبی، علی‌بن‌ابراهیم، 1427ق، السیرة الحلبیة، ج 1-3، تصحیح: عبدالله محمد خلیلی، چاپ 2، بیروت، دار الکتب العلمیة.
خامنه‌ای، سید علی، 1390، انسان 250ساله، چاپ 4، تهران، مؤسسه ایمان جهادی.
خرگوشى، عبدالملک‌بن‌محمد، 1361، شرف النبى، تحقیق: محمد روشن، ترجمه: محمود‌بن‌محمد راوندی، چاپ 1، تهران، بابک.
خزاعی، زهرا، پاییز و زمستان 1393، «باور دینی، انگیزش و التزام اخلاقی»، ﺍﻟﻬﯿات ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ، سال 5، شماره 12.
خزعلی، انسیه، 1387، تصویر عصر جاهلی در قرآن، چاپ 1، تهران، امیرکبیر.
دلشاد تهرانی، مصطفی، 1394، سبک زندگی پیامبر اعظم(ص)، چاپ 1، قم، نشر معارف.
ﺩﻫﻘﺎﻥ، ﺭﺣﯿﻢ، بهار و تابستان 1396، «بررسی تطبیقی ابعاد انگیزش اخلاقی در اندیشه علامه طباطبایی(ره) و فینیس»، ﺍﺧﻼق وﺣﯿﺎﻧﯽ، شماره 12.
دینورى، ابوحنیفه احمد‌بن‌داود، 1373، الأخبار الطوال، تحقیق: محمد عبدالمنعم عامر، تصحیح: جمال‌الدین شیال، چاپ 1، قم، الشریف الرضى.
رضوانی، علی، 1393، «نظام اولویت‌بندی و سلسله مراتب ارزش‌های اخلاقی در قرآن»، رساله دکتری، قم، دانشگاه معارف اسلامی.
زورق، محمدحسن، 1390، شهر گمشده «فاطمه چه گفت...؟ مدینه چه شد...؟»، چاپ 6، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
سلیمانی، جواد، 1391، تاریخ تحلیلی اسلام (از عصر جاهلی تا عصر عاشورا)، چاپ 2، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
سلیمانی، جواد، 1393، فلسفه تاریخ، چاپ 2، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
سیوطی، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر، بی‌تا، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج 1-8، بیروت، دار الفکر.
شبلی نعمانی، محمد، 1386، تاریخ علم کلام، ترجمه: سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ 1، تهران، اساطیر.
شیخ صدوق، محمد‌بن‌علی، 1391، ثواب الأعمال وعقاب الأعمال، تهران، مکتبة الصدوق.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌حسن، 1414ق، الأمالی، تحقیق: موسسة البعثة، چاپ 1، قم، دار الثقافة.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1-20، چاپ 5، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی، سید محمدحسین، 1427ق، تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث والقرآن، ج 1-6، تحقیق: اصغر ارادتی، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
طبرسی، احمد‌بن‌علی، 1403ق، الإحتجاج، ج 1-2، تصحیح: محمدباقر موسوی خرسان، چاپ 1، مشهد، نشر المرتضی.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، 1372، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، چاپ 3، تهران، ناصر خسرو.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، 1390ق، إعلام الوری بأعلام الهدی، چاپ 3، تهران، اسلامیه.
طبری، ابوجعفر محمد‌بن‌جریر، 1387ق، تاریخ الأمم والملوک، ج 1-11، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ 2، بیروت، دار التراث.
طبری، ابوجعفر محمد‌بن‌جریر، 1412ق، تفسیر طبری (جامع البیان فی تفسیر القرآن)، ج 1-30، چاپ 1، بیروت، دار المعرفة.
عبدالرزاق، مصطفی، 2011م، تمهید لتاریخ الفلسفة الاسلامیة، قاهره، مکتبة المصری.
عسگری، سید مرتضی، 1412ق، معالم المدرستین، ج 1-3، چاپ 4، تهران، موسسة البعثة.
علی، جواد، 1976م، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 1-10، چاپ 2، بیروت، دار العلم للملایین.
قرطبی، محمد‌بن‌أحمد، 1964م، الجامع لأحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، ج 1-20، تحقیق: أحمد البردونی و إبراهیم أطفیش، چاپ 2، قاهره، دار الکتب المصریة.
مسعودی، على‌بن‌الحسین، 1426ق، إثبات الوصیة للإمام على‌بن‌أبى طالب(ع)، چاپ 3، قم، انصاریان.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1382، فلسفه اخلاق، تحقیق: احمد حسین شریفی، چاپ 2، تهران، بین‌الملل.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1391، حقوق و سیاست در قرآن، چاپ 4، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی، 1391، معارف قرآن، ج 1-3، چاپ 4، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
مصباح یزدی، محمدتقی، تابستان 1382، آذرخشی دیگر از آسمان کربلا، ویرایش: محمود پاک‌روان، چاپ 10، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
معلمی، حسن و دیگران، 1385، تاریخ فلسفه اسلامی، چاپ 1، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی.
مغربى، نعمان‌بن‌محمد، 1409ق، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار(ع)، ج 1-3، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه.
مقدسی، مطهر‌بن‌طاهر، بی‌تا، البدأ والتاریخ، ج 1-6، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیة.
مقریزی، احمد‌بن‌علی، 1420ق، إمتاع الأسماع بما للنبى من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، ج 1-15، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسى، بیروت، دار الکتب العلمیة.
منتظری مقدم، حامد، 1391، «امیرالمؤمنین» و «مَلِک» دو واژه و دو فرهنگ، چاپ 1، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ﻣﻮﻟﻮﯼ، ﻣﻬﺮﺍﻥ و دیگران، 1395، «بررسی تأثیر انگیزش درونی بر تعهد سازمانی کارکنان استانداری آذربایجان غربی»، مطالعات مدیریت و کارآفرینی، سال 2، شماره 2.
ﻧﻮری، ﻧﺠﯿﺐﺍﻟﻠﻪ، 1396، «عوامل و ساختار انگیزش رفتار انسان در اندیشه علامه طباطبایی»، روان‌شناسی و دین، شماره 40.
ﻧﯿﻞﺳﺎز، نصرت؛ شیری محمدآبادی، مرجان، زمستان 1395، «علل انحراف امت اسلامی در مستندات قیام عاشورا»، ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﺎرف ﺣﺴﯿﻨﯽ (آیت بوستان)، شماره 4.
واقدی، محمد‌بن‌عمر، 1409ق، المغازى، جلد 1-3، تحقیق: مارسدن جونس، چاپ سوم، بیروت، مؤسسة الأعلمى.
یعقوبى، احمد‌بن‌اسحاق، بی‌تا، تاریخ الیعقوبى، جلد 1-2، بیروت، دار صادر. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 174 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 79 |
||