آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,510 |
| تعداد مقالات | 35,616 |
| تعداد مشاهده مقاله | 14,888,399 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,704,707 |
خوانشی از مواجهه گفتمانی شیعه و اهل‌سنّت منطقه شام از قرن ششم تا پایان ممالیک | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 152-129 اصل مقاله (2.31 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2024.67233.2351 | ||
| نویسنده | ||
| شهناز کریم زاده سورشجانی* | ||
| استادیار، رشته تاریخ اسلام، مجتمع آموزش عالی بنت‌الهدی، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران. | ||
| تاریخ دریافت: 21 شهریور 1402، تاریخ بازنگری: 02 اردیبهشت 1404، تاریخ پذیرش: 13 اردیبهشت 1403 | ||
| چکیده | ||
| با توجه به ناترازی جمعیت شیعه امامی و اهل‌سنّت منطقه شام در بازه زمانی حساس قرون ششم تا دهم هجری در منطقه راهبردی شام قدیم، و درعین‌حال، رشد چشمگیر و قابل توجه شیعه که نتیجه آن احساس خطر رقبای مذهبی آن بود، پژوهش حاضر در نظر دارد به منظور ارائه تحلیل بهتر از وضعیت مذکور و صورت‌‌بندی دقیق‌‌تر از مواجهه و مناسبات شیعیان امامی و اهل‌سنّت این منطقه، مناسبات دو گروه را مورد بازخوانی قرار دهد. این پژوهش برای رسیدن به هدف خود، از روش تحلیل گفتمان (شاخه لاکلاو و موفه) که از جمله روش‌های کیفی است، استفاده کرده است. روش مذکور در بعد نظریه معنایی در زبان‌شناسی ساختار سوسوری، و در جهت نظریه اجتماعی، در نظرات افرادی مانند: دریدا، مارکس، فوکو و گرامشی ریشه دارد. انتخاب این روش از آن روی صورت گرفته که محدود ساختن مطالعه و پژوهش در مطالعات تاریخی به روش‌های سنّتی، باعث غفلت از بسیاری واقعیات پنهان و نهفته در لایه‌‌های فکری، نظری، زبان‌‌شناختی و عینی خواهد بود. تحلیل گفتمان لاکلاو و موفه به دلیل ظرفیت بالای تحلیل و تبیینی که دارد، یکی از پُرکاربردترین روش‌ها در تحلیل پدیده‌‌های اجتماعی- سیاسی است و از آن در شاخه‌‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی استفاده می‌شود. بر همین اساس، این روش قادر است چارچوبی نظری دقیقی برای درک و ارائه تحلیل قوی‌تر از مسائل تاریخی و سیاسی فراهم آورد و با قرار دادن دو غیر مقابل یکدیگر، به بسیاری از اقدامات و عملکرد شخصیت‌ها معنای واضح‌‌تری بخشد. هر گفتمان به همه چیز در چارچوب نظام معنایی خود، مفهومی خاص می‌‌بخشد. ازاین‌رو، ممکن است یک فعل، سخن یا نماد در دو گفتمان متفاوت، معنایی متفاوت و حتی متضاد داشته باشند. به همین دلیل، اعمال، گفتار و پدیده‌ها زمانی معنادار هستند که در چارچوب گفتمانی خاص قرار بگیرند. در این میان، نقش غیر یا غیریت‌سازی برای درک گفتمان، حساس است؛ زیرا هویت گفتمان به وجود غیر و مرزبندی با آن است. به همین منظور، در پژوهش حاضر، اوّل دو غیر (شیعه امامیه اثنی‌عشری و اهل‌سنّت) که هرکدام به دنبال بسط نظام معنایی خود در ذهنیت جمعی اجتماع بودند، شناسایی شد. در نتیجه، اهل‌سنت به‌عنوان گفتمان هژمونیک و مسلط با دال مرکزی خلافت و در اطراف آن نشانه‌هایی مانند: انتخابی بودن خلیفه، عدالت صحابه، عدم جواز خروج بر حاکم و بدعت بودن شیعه و شیعه امامی به‌عنوان گفتمان رقیب با دال مرکزی امامت و دال‌هایی همچون: منصوص بودن امامت، اعتقاد به دوازده امام، عصمت ائمه، حجیت قول و فعل معصومین(ع)، جواز خروج بر حاکم جائر و غیبت امام دوازدهم، صورت‌‌بندی شدند. سپس، شیوه مواجهه گفتمانی آنها در حیطه‌‌هایی: مانند شالوده‌‌شکنی، حاشیه‌‌رانی و برجسته‌‌سازی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. یافته‌های این پژوهش، حاکی از آن است دو رقیب مذکور برای هژمونیک کردن اندیشه و برجسته‌‌سازی نظام معنایی خود و حاشیه‌‌رانی رقیب، طبق مبانی، اعتقادات، ظرفیت‌ها، اقتضائات زمان و شرایط منطقه‌‌ای، همه تلاش خود را در این مواجهه مصروف داشتند؛ اما امتیازات در اختیار اهل‌سنّت به آنان موقعیتی بخشید که بتوانند در مرزبندی غیریت‌سازانه با شیعیان و به حاشیه راندن دال‌های گفتمان آنان، به موفقیت دست یابند و در این راستا، از اقداماتی مانند: جرم‌‌انگاری داشتن عقاید شیعی، قتل، سرکوب، تبعید، زندانی کردن، صدور دستورعمل‌های لازم‌الإجرای حکومتی و مانند آن فروگذار نبودند. در فضایی که بدون توجه به پیامدهای آن، تضعیف شیعه و ایجاد فضای غیریت‌سازانه با آن، در صدر دستورات و عملکرد حاکمان و عملکرد اهل‌سنّت قرار گرفته بود، تفکر سلفی با تکیه بر آن، بیش از دیگران برای از متن جامعه به حاشیه کشاندن شیعیان میدان‌‌داری کرد؛ تا نگاه توأم با شک و تردید جامعه اسلامی به مسلمان بودن شیعیان را که حاصل تلاش بی پرده گفتمان اهل‌سنّت بود، به‌عنوان اصلی یقینی قوام بخشد. در چنین جوّی بود که کم‌کم عقاید و افکار شیعه باطل، خون و مال آنان، مباح شد و ریشه‌کن کردنشان مشروع قلمداد گردید. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| شامات؛ تحلیل گفتمان؛ اهل‌سنّت؛ شیعه امامیه؛ مذاهب اسلامی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Reading of Shi‘ites and Sunnites Discursive Engagement in Bilad al-Sham from the Sixth Century to the End of the Mamalik Period | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Shahnaz Karimzadeh | ||
| Assistant Professor, History of Islam, Bentolhda University, Al-Mostafa International University, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Given the demographic imbalance between the Imami Shi‘a and Sunnites populations in the strategically significant region of Greater Syria (al-Sham) during the critical period spanning the sixth to the tenth centuries A.H, and in light of the notable growth of the Shi‘a community—growth that increasingly alarmed their religious rivals—this study seeks to reevaluate the nature of Shiites and Sunnites relations in the region. The aim is to offer a more nuanced analysis and systematic account of the discursive confrontations and relations between Imami Shi‘a and Sunnites during this era. To achieve this aim, the study adopts the discourse analysis methodology of Ernesto Laclau and Chantal Mouffe, a qualitative approach rooted in Saussurean structural linguistics and informed by the socio-political theories of figures such as Derrida, Marx, Foucault, and Gramsci. The rationale behind this methodological choice lies in the limitations of traditional historical approaches which often overlook deeper conceptual, ideological, and linguistic layers embedded within historical events and narratives. Discourse theory in the Laclau–Mouffe framework, due to its robust analytical capacity, has emerged as a powerful tool in the study of socio-political phenomena across the humanities and social sciences. It enables the construction of a theoretical lens through which the meaning of historical and political events can be clarified, especially by juxtaposing opposing discursive formations. Within this paradigm, discourse grants specific meanings to actions, speech acts, and symbols only within its own semantic structure—what is meaningful in one discourse may carry an entirely different or even antithetical significance in another. Central to this analysis is the concept of the “Other,” as discursive identity is forged through processes of other and boundary-drawing. In this study, two primary discourses are identified and examined: the hegemonic Sunni discourse and the counterhegemonic Imami Shi‘a discourse. The Sunni discourse is organized around the central signifier of the Caliphate, buttressed by nodal points such as the elective nature of leadership, the justice of the Companions, the impermissibility of rebellion against the ruler, and the characterization of Shi‘ism as heretical innovation. In contrast, the Imami Shi‘a discourse centers on the Imamate, with key signifiers including divinely-designated leadership, belief in twelve infallible Imams, the authority of the sayings and actions of the infallibles, the legitimacy of revolt against unjust rulers, and the occultation of the twelfth Imam. The discursive strategies employed by each group-including deconstruction, marginalization, and emphasis on particular signifiers-are examined in detail. Findings from the study reveal that both groups, within the scope of their theological commitments, socio-political capacities, and the exigencies of the period and region, exerted significant efforts to hegemonize their discursive systems and marginalize their opponents. Nevertheless, the structural advantages enjoyed by the Sunni establishment-such as political patronage, institutional control, and access to coercive power- enabled it to more effectively delineate the Shi‘a as the “Other” and suppress their discursive influence. This included systematic measures such as criminalizing Shi‘a beliefs, execution, suppression, exile, imprisonment, and the issuance of enforceable governmental decrees. In such an environment, the Salafī trend, relying on these hegemonic discursive constructs, played a leading role in pushing the Shi‘a community to the margins of society and in solidifying the view—fostered by Sunni discourse-that questioned the very Islamic identity of the Shi‘a. Consequently, Shi‘a beliefs and practices were increasingly framed as heretical, their lives and property deemed licit, and their eradication seen as religiously justified. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Al-Sham, discourse analysis, Sunnites, Imami Shi‘ism, Islamic religions | ||
| مراجع | ||
|
آمدی، علی‌بن‌أبی‌علی‌بن‌محمد ثعلبی، بی‌تا، غایة المرام فی علم الکلام، تحقیق: حسن محمود عبداللطیف، قاهره، مجلس أعلى شئون الإسلامیة.
ابن‌ابی‌جراده، عمر‌بن‌احمد، 1425ق، زبدة الحلب من تاریخ حلب، تصحیح: سهیل زکار، دمشق، دار الکتاب العربی.
ابن‌تیمیة، أحمد‌بن‌عبدالحلیم، بی‌تا، مجموعة الرسائل والمسائل ابن‌تیمیة؛ رسالة فی الرد علی النصیریة، اوّل، بی‌جا، لجنة التراث العربی.
ابن‌تیمیة، أحمد‌بن‌عبدالحلیم، 1406ق، منهاج السنة فی ردّ کلام الشیعة القدریة؛ منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة القدریة، تحقیق: محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد‌بن‌سعود الإسلامیة.
ابن‌تیمیة، أحمد‌بن‌عبدالحلیم، النصیریة طغاة سوریة أو العلویون کما سماهم الفرنسیون، ریاض/ بیروت، دار الافتاء/ مکتبة الشاملة.
ابن‌جبیر محمدبناحمد، بی‌تا، رحلة ابن‌جبیر، اوّل، بیروت، دار والمکتبة الهلال.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة فی اعیان مئة الثامنة، مکتبة الشاملة.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، 1415ق، الاصابة فی تمییر الصحابة، عادل احمد عبدالموجود و علی محمد المعوض، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌خلّکان، احمد‌بن‌محمد، 1994م، وفیات الأعیان وإنباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار صادر.
ابن‌سعد، محمدبن‌منیع، 1410ق، الطبقات الکبرى، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌‌شحنه، 1909م، الدرّ المنتخب فی تاریخ مملکة حلب، بیروت، چاپ یوسف البیان سرکیس.
ابن‌عبدالبر، یوسف‌بن‌عبدالله، 1412ق، الإستیعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق: على بجاوى، اوّل، بیروت، دار الجیل.
ابن‌عماد حنبلی، عبدالحی‌بن‌أحمد‌بن‌محمد، 1406ق، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، جلد 3، تحقیق: عبدالقادر الأرنؤوط و محمود الأرنؤوط، دمشق، دار ابنکثیر.
ابنکثیر دمشقی، اسماعیل‌بن‌عمر، 1407ق، البدایة والنهایة، بیروت، دار الفکر.
ابن‌مکی عاملی، محمد، بی‌تا، القواعد والفوائد، 2 جزء، قم، منشورات مکتبة المفید.
ابن‌مکی عاملی، محمد، عقیدة الشیخ الشهید (عقیدة محمدبن‌مکی)، مجموعه خطى کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى، برگ 191، شماره 5138 (فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى: ج15/ 159).
ابن‌الوردی، عمر‌بن‌مظفر، 1417ق، تاریخ ابن‌الوردی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابن‌یحیی، صالح، بی‌تا، تاریخ بیروت، تصحیح: اورز وسلیبی، بیروت، دار الفکر.
أبوشامه مقدسی، بی‌تا، الروضتین فی أخبار الدولتین النوریة والصلاحیة، مکتبة الشاملة.
آمدی، علی‌بن‌أبی‌علی، بی‌تا، غایة المرام فی علم الکلام، قاهره، مجلس أعلى شئون الإسلامیة.
تاجیک، محمدرضا و بهرام‌پور، شعبانعلی، 1379، گفتمان و تحلیل گفتمانی، تهران، فرهنگ گفتمان.
تاجیک، محمدرضا، 1383، گفتمان و تحلیل گفتمانی، انتشارات فرهنگ گفتمان.
تمیمی، ابوحنیفه نعمان‌بن‌محمد، بی‌تا، دعائم الاسلام، تحقیق: عاصف فیضی، چاپ سوم، قاهره، دار المعارف.
حسینی‌زاده، محمدعلی، 1383، «نظریه گفتمان و تحلیل سیاسی»، علوم سیاسی، شماره 28.
خلجی، عباس، 1368، «ناسازه‌های نظری و ناکامی سیاسی گفتمان اصلاح‌طلبی»، پایان‌نامه دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران.
دهقانی فیروزآبادی، جلال، 1387، چرخه گفتمانی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در: مجموعه مقالات مروری بر کارنامه سی‌ساله نظام جمهوری اسلامی ایران. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
ذهبی، ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبناحمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت: المکتبة الشاملة.
ذهبی، ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبناحمد، بی‌تا، العبر فی خبر عن غبر، المحقق: أبوهاجر محمد السعید‌بن‌بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ذهبی، ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبناحمد، بی‌تا، المنتقى من منهاج الإعتدال فی نقض کلام أهل الرفض والإعتزال، 1 جلد، تحقیق: محب‌الدین الخطیب، بی‌جا، مکتبة الشاملة.
ذهبی، ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبناحمد، 1407ق، تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، 52 جلد، محقق: عمر عبدالسلام التدمری، چاپ دوم، بیروت، دار الکتاب العربی.
سلطانی، علی‌اصغر، 1392، قدرت، گفتمان، زبان، تهران: نشر نی.
سلطانی، علی‌اصغر، «تحلیل گفتمان به مثابه نظریه و روش»، علوم سیاسی، 7(28).
سیوطى، عبدالرحمنبنابىبکر، 1418ق، حسن المحاضرة فى أخبار مصر والقاهرة، 2 جلد، مصحح: خلیل عمران منصور، بیروت، دار الکتب العلمیة.
شهرستانی، محمد‌بن‌عبدالکریم، 1364، الملل والنحل، جلد 1، چاپ سوم، قم، الشریف الرضی.
الشیبی، کامل مصطفی، 1982م، الصلة بین التصوف والتشیع، چاپ سوم، بیروت، دار الأندلس.
صفدی، صلاح‌الدین خلیل‌بن‌أیبک‌بن‌عبدالله، 1420ق، الوافی بالوفیات، 29 جلد، المحقق: أحمد الأرنؤوط و ترکی مصطفى، بیروت، دار إحیاء التراث.
عبدالطیف، حمزه، 1968م، الحرکة الفکریة فی مصر فی العصرین الأیوبی والمملوکی، چاپ هشتم، قاهره.
عبدالملک ابن‌هشام، بی‌تا، السیرة النبویة، تحقیق: مصطفى السقا، بیروت، دار المعرفة.
عثمان، هاشم، 1390، تاریخ شیعه در شام، حسن حسین‌زاده شانه‌‌چی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
غزالی الطوسی، محمد‌بن‌محمد، بی‌تا، فضائح الباطنیة وفضائل المستظهریة، تحقیق: عبدالرحمن بدوی، کویت، مؤسسة دار الکتب الثقافیة.
قلقشندی، احمد‌بن‌علی، 1987م، صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء، دمشق، دار الفکر.
کریم‌‌زاده سورشجانی، شهناز، 1390، مناسبات شیعیان و اهل‌سنّت در منطقه شام از سلاجقه شام تا پایان ممالیک (923-478ق)، قم، بوستان کتاب.
کریم‌‌زاده سورشجانی، شهناز و روح‌اللهی امیری، زهرا، 1399، «نقش عالمان در مناسبات مذهبی منطقه شام در عصر ممالیک (648-923ق)»، تاریخ اسلام، شماره 84.
مادلونگ، ویلفرد، 1375، مکتب‌ها و فرقه‌‌های اسلامی در سده‌‌های میانه، ترجمه: جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مقدمی، محمدتقی، 1390، «نظریه تحلیل گفتمان لاکلاو و موف و نقد آن»، معرفت فرهنگی اجتماعی، 2(2).
مقریزی، احمد‌بن‌علی، 1418ق، السلوک لمعرفة دول الملوک، بیروت، دار الکتب العلمیة.
مقریزی، احمد‌بن‌علی، 1418ق، المواعظ والإعتبار، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نعیمی دمشقی، عبدالقادر‌بن‌محمد، 1410ق، الدارس فى تاریخ المدارس، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نسائی، احمد‌بن‌علی، 1411ق، السنن الکبری، محقق: عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت، دار الکتب العلمیة.
نسائی، احمد‌بن‌علی، 1424ق، خصائص امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب، بیروت، المکتبة العصریة.
واقدی، محمد‌بن‌عمر، 1417ق، فتوح الشام، تحقیق: عبداللطیف عبدالرحمن، جلد 1، بیروت، دار الکتب العلمیة.
یورگنسن، ماریان و لوئیز فلیپس، بی‌تا، نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه: هادی خلیلی، تهران، نشر نی.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 84 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 19 |
||