آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,522 |
| تعداد مقالات | 35,774 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,183,870 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,871,591 |
ابعاد چهارگانۀ حکمرانی در قرآن: تحلیل روایت‌های انبیای پیش از اسلام | ||
| علوم سیاسی | ||
| مقاله 1، دوره 27، شماره 4 - شماره پیاپی 108، دی 1403، صفحه 6-53 اصل مقاله (1.28 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/psq.2025.71943.3002 | ||
| نویسندگان | ||
| نجف لک زایی* 1؛ محمد حسین پور اصل کلشانی2؛ محسن حدادی3 | ||
| 1استاد، دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران | ||
| 2دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم×، قم، ایران | ||
| 3دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه علوم سیاسی، دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران. | ||
| چکیده | ||
| این پژوهش با هدف ارائه تحلیلی جامع و مفهوم‌پردازی چارچوب حکمرانی در قرآن کریم، از طریق مطالعۀ نظام‌مند روایت‌ها و تجربه‌های انبیا و اولیای الهی پیش از اسلام به انجام رسیده است. در جهانی که الگوهای حکمرانی به‌طور‌عمده بر مبانی سکولار استوارند و با چالش‌هایی همچون بحران مشروعیت، فساد نظام‌مند و ناکارآمدی مواجه‌اند، رجوع به منابع دینی برای الهام‌گرفتن الگوهای بدیل یا مکمل اهمیتی مضاعف می‌یابد. پرسش محوری پژوهش آن است که مبانی مفهومی، ابعاد ساختاری و مؤلفه‌های کلیدی حکمرانی از منظر قرآن، به‌ویژه با تأمل در سیرۀ رهبران و انبیای الهی پیشین کدامند و چگونه می‌توان آنها را در یک چارچوب نظری منسجم نظام‌مند کرد؟ هدف غایی، استخراج و تدوین یک مدل مفهومی جامع از حکمرانی مبتنی بر جهان‌بینی توحیدی است که نه‌تنها تفاوت‌های بنیادین آن با الگوهای غیرتوحیدی (در منبع مشروعیت، غایات، ارزش‌های حاکم و سازوکارها) را آشکار سازد؛ بلکه بتواند به عنوان شبکه‌ای از مفاهیم مرتبط برای فهم، تحلیل و ارزیابی نظام‌های حکمرانی، به‌ویژه در زمینۀ تحقق عدالت همه‌جانبه و سعادت مادی و معنوی به‌کار گرفته شود. روش‌شناسی این پژوهش، کیفی و مبتنی بر ترکیب دو رویکرد مکمل است؛ تحلیل مضمون و تحلیل مفهومی با تأکید بر مفاهیم متضاد (مانند توحید/شرک، عدل/ظلم، اصلاح/افساد) و بهره‌گیری از رویکرد تفسیری استنطاقی. داده‌ها شامل آیات قرآن کریم مرتبط با موضوع حکمرانی، رهبری، قانون‌گذاری، عدالت و روایت‌های مربوط به نه تن از انبیای پیشین است. این آیات پس از شناسایی و گردآوری، تحت فرایند کدگذاری باز، محوری و انتخابی قرار گرفتند و مضامین کلیدی در سه سطح (پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر) استخراج و دسته‌بندی شدند. اعتبارسنجی یافته‌ها از طریق بررسی همسویی مضامین استخراج‌شده با تفسیر‌های معتبر قرآنی صورت پذیرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که الگوی حکمرانی قرآنی برآمده از این روایت‌ها، یک نظام چندوجهی و پویاست که بر چهار بُعد اصلی و به‌هم‌پیوسته استوار است: الف) مبانی اعتقادی: این بُعد، زیربنای هستی‌شناختی و ارزشی کل نظام حکمرانی را تشکیل می‌دهد. محوریت با اصل توحید، ایمان به غیب و پذیرش حاکمیت مطلق الهی است. حکمرانی در این دیدگاه، امانتی الهی و نوعی جانشینی (خلافت) به شمار می‌رود که مشروعیت خود را نه صرفاً از رضایت عمومی، بلکه اساساً از انطباق با اراده و قوانین الهی کسب می‌کند. این بُعد بر مسئولیت‌پذیری عمیق حاکمان در برابر خداوند و لزوم جهت‌گیری کلی سیاست‌ها به‌سوی تحقق اهداف الهی تأکید دارد (مانند نفی حاکمیت طاغوت در دعوت موسی و ابراهیم). ب) اصول اخلاقی: این بُعد بر ضرورت حاکمیت فضایل اخلاقی در تمام سطوح کنش سیاسی و اجتماعی تأکید می‌روزد. ارزش‌هایی چون عدالت، امانت‌داری، صداقت، شجاعت، صبر، تواضع، شفقت به مردم و پرهیز از ظلم و تکبر، مؤلفه‌های بنیادین این بُعد را تشکیل می‌دهند. اخلاق صرفاً امری شخصی نیست؛ بلکه جزء اصلی ساختار و عملکرد حکمرانی مطلوب است. ج) چارچوب شریعت‌محور: این بُعد بر لزوم وجود و التزام عملی به نظام حقوقی و قوانین الهی به عنوان چارچوب تنظیم‌گر روابط فردی و اجتماعی و مبنای قانون‌گذاری، قضاوت و اجرای عدالت تأکید دارد. شریعت، حدود و ثغور اختیارات حاکمان و حقوق و تکالیف شهروندان را مشخص می‌کند و مانع از اعمال سلیقه و خودکامگی می‌شود. د) عقلانیت تجربی و عملی: این بُعد به اهمیت دانش، خردورزی، تجربه، حکمت عملی، مدیریت کارآمد، برنامه‌ریزی، استفاده از ابزارها و فنون مناسب و توجه به واقعیت‌های اجتماعی و مقتضیات زمان و مکان در اداره امور جامعه می‌پردازد. نمونه‌های قرآنی مانند مدیریت اقتصادی و برنامه‌ریزی راهبردی یوسف در مواجهه با قحطی، مهارت داوود در صنعت زره‌سازی، بهره‌گیری سلیمان از نیروها و دانش‌های مختلف، و رهبری مؤثر موسی در خروج بنی‌اسرائیل و مدیریت چالش‌های قوم، همگی بر اهمیت این بُعد تأکید دارند. این چهار بُعد، جدای از هم نیستند؛ بلکه در تعاملی پویا و هم‌افزا، یک نظام حکمرانی یکپارچه را شکل می‌دهند که هدف غایی آن، نه صرفاً تأمین نظم و امنیت یا رفاه مادی، بلکه تحقق عدالت همه‌جانبه و فراهم‌آوردن زمینۀ رشد و تعالی معنوی و مادی انسان‌ها در مسیر عبودیت الهی است. این مدل، با تأکید بر پیوند ناگسستنی میان اقتدار سیاسی، مسئولیت‌پذیری اخلاقی، التزام به قانون الهی و کارآمدی عملی، ظرفیت آن را دارد که بینش‌های ارزشمندی برای بازاندیشی در مبانی نظری حکمرانی و مواجهه با چالش‌های عملی نظام‌های سیاسی معاصر، به‌ویژه در زمینۀ بحران‌های مشروعیت، عدالت، فساد و ناکارآمدی ارائه دهد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| قرآن؛ انبیاء؛ اندیشۀ سیاسی اسلام؛ حکمرانی؛ مدل حکمرانی؛ مشروعیت الهی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Four Dimensions of Governance in the Quran: An Analysis of the Narratives of Pre-Islamic Prophets | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Najaf Lakzaee1؛ Mohammad Hosseinpour Asl-Keleshani2؛ Mohsen Haddadi3 | ||
| 1Professor, Baqir al-Olum University, Qom, Iran | ||
| 2M.A. Student, Department of Political Science, Baqir al-Olum University, Qom, Iran | ||
| 3M.A. Student, Department of Political Science, Baqir al-Olum University, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| This study aims to present a comprehensive analysis and conceptualization of the governance framework in the Holy Quran through a systematic study of the narratives and experiences of pre-Islamic prophets and divinely guided leaders. In a world where dominant governance models are primarily grounded in secular principles and face challenges such as legitimacy crises, systemic corruption, and inefficiency, turning to religious sources for alternative or complementary models becomes increasingly significant. The central research question is: What are the conceptual foundations, structural dimensions, and key components of governance from the Quranic perspective—particularly through reflections upon the lives and missions of earlier prophets—and how can these elements be organized into a coherent theoretical framework? The ultimate goal is to extract and formulate a comprehensive conceptual model of governance rooted in a monotheistic worldview—one that not only highlights its fundamental differences from non-theistic models (in terms of legitimacy, objectives, values, and mechanisms) but also serves as an interlinked set of concepts for understanding, analyzing, and evaluating systems of governance, especially in relation to holistic justice and the material and spiritual well-being of humanity. The study employs a qualitative methodology that combines two complementary approaches: thematic analysis and conceptual analysis with an emphasis on contrasting concepts (e.g., monotheism / polytheism, justice / injustice, reform / corruption), alongside an interpretive and interrogative hermeneutic approach. The dataset consists of Quranic verses related to governance, leadership, legislation, justice, and the stories of nine pre-Islamic prophets. These verses were identified, collected, and coded through open, axial, and selective coding processes, resulting in the extraction and classification of key themes across three levels: basic, organizing, and overarching. Findings were validated through comparison with authoritative Quranic exegeses. The study finds that the Quranic model of governance, as drawn from these narratives, is a dynamic and multidimensional system founded on four interrelated pillars: a) Doctrinal foundations: This dimension provides the ontological and value-based bedrock of the entire governance system. Central themes include monotheism, belief in the unseen, and recognition of divine sovereignty. Governance, in this view, is a divine trust and a form of khilāfa (succession of God), whose legitimacy derives not merely from public consent but primarily from conformity to divine will and law. It emphasizes the ruler’s deep accountability before God and the necessity for political direction to align with divine objectives—such as rejecting tyrannical rule, as seen in the missions of Moses and Abraham. b) Moral principles: This dimension stresses the indispensability of moral virtues in all layers of political and social conduct. Core values include justice, trustworthiness, honesty, courage, patience, humility, compassion for the people, and avoidance of oppression and arrogance. Ethics here is not a private concern but an essential part of both the structure and function of ideal governance. c) Sharia-based framework: This aspect highlights the necessity of a divine legal system and adherence to it as the regulatory foundation for social relations, lawmaking, judicial processes, and justice enforcement. Sharia delineates the boundaries of authority and the rights and responsibilities of both rulers and citizens, acting as a safeguard against arbitrariness and authoritarianism. d) Practical rationality and empirical wisdom: This dimension underscores the importance of knowledge, reason, experience, practical wisdom, effective management, planning, deployment of tools and techniques, and consideration of social facts as well as spatial and temporal demands in administrating the society’s affairs. Quranic examples such as Joseph’s economic planning and strategic planning during famine, David’s expertise in armor-making, Solomon’s use of diverse forces and knowledge, and Moses’ leadership during the exodus of the Israelites all point to the importance of this dimension. These four dimensions are not isolated but interact dynamically to form an integrated model of governance whose ultimate aim is not merely the provision of order, security, or material prosperity—but the realization of comprehensive justice and the material and spiritual elevation of humanity in pursuit of divine servitude. This model, emphasizing the inseparable link between political authority, moral accountability, legal commitment, and operational efficiency, offers valuable insights for rethinking theoretical foundations of governance and addressing contemporary political challenges—especially regarding legitimacy crises, injustice, corruption, and dysfunction. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| The Quran, prophets, the political thought of Islam, governance, governance model, divine legitimacy | ||
| مراجع | ||
|
* قرآن کریم
** نهج‌البلاغه
ابن‌فارس، ا. (1404ق). معجم مقاییس اللغه (ج.2). قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
ایزدبخش و جوادی. (2020). مدل حکمرانی در قرآن کریم؛ براساس کلیدواژۀ تبعیت. تحقیقات بنیادین علوم انسانی، 6(3)، صص 27-56.
جوهری، ا. (بی‌تا). شمس العلوم. (ج.4). دمشق: دارالفکر.
خامنه‌ای، س.ع. (06/01/1379). بیانات در اجتماع بزرگ زائران و مجاوران حضرت رضا×، قابل دسترس در: https://khl.ink/f/3001
خامنه‌ای، س.ع. (۲۱/۱۲/۱۳۹۹). بیانات در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت عید مبعث. قابل دسترس در: https://khl.ink/f/47510
خمینی، ر.ا. (1378). صحیفه امام. (ج.13). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
خمینی، ر.ا. (1391). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.
درزی، ق.؛ صدریه، پ. (1394). نگرشی میان رشته‌ای به حکمرانی خوب؛ زمینه‌مندسازی حکمرانی خوب در قرآن و نهج البلاغه. پژوهش‌های نهج البلاغه، 14(3)، صص. 103-126.
راغب اصفهانی، ح. (1416ق). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
زبیدی، م.م. (1414ق). تاج العروس من جواهر القاموس. (ج.13). بیروت: دارالفکر.
زمخشری، م. (1386). مقدمة الأدب. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
شیخ‌زاده، م.؛ تسلیمی، م.س.؛ عابدی جعفری، ح.؛ فقیهی، ا. (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. اندیشۀ مدیریت راهبردی، 5(10)، صص. 151-198.
صحرایی، ع.ر.؛ محمودی‌نیا، ا. (1397). الگوی حکمرانی خوب: چهارچوبی برای تحلیل اقتصاد سیاسی دولت هاشمی رفسنجانی (1376-1368). مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 8(28)، صص. 207-228.
صدر، م.ب. (1421ق). المدرسة القرآنیة. قم: مرکز الأبحاث والدراسات التخصصیة للشهید الصدر.
طباطبایی ندوشن، س. و غفوری. (2023). فرهنگ کار در نهج‌البلاغه با تأکید بر مسئله «فاصله قدرت» در نظریۀ ابعاد فرهنگی هافستِد. سیره‌پژوهی اهل‌بیت^ رویکرد تمدنی، 9(16)، صص 35-42.
عالم، ع. (1391). بنیادهای علم سیاست. تهران: نشر نی.
عالی، م.ب.؛ غضنفری، م.؛ پورصادق، ن.؛ پورعزت، ع.ا. (1403). تعریف حکمرانی (فراترکیب چیستی حکمرانی). حکمرانی متعالی، 5(2)، صص. 63-89.
فراهیدی، خ. (1409ق). کتاب العین (ج.3). قم: نشر هجرت.
کیا، ع.ا.؛ فقیهی‌نژاد، م. (1397). تحلیل مضمون مفاهیم ارتباطات و توسعه در مفاد برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران. مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، 6(11)، صص. 33-71.
لک‌زایی، ن.؛ اکبری معلم، ع.؛ حدادی، م. (1403). موضوع‌شناسی فقهی حکمرانی دینی. دین و قانون، 12(43)، صص. 51-78.
مصطفوی، ح. (1426ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. (ج.2؛ چاپ سوم). بیروت: دارالکتب العلمیة.
مطهری، م. (1389). بررسی اجمالی نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر. تهران: صدرا.
میراحمدی، م. (1401). سیاست و حکمرانی قرآنی. دانشگاه شهید بهشتی. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 474 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 291 |
||