آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,520 |
| تعداد مقالات | 35,760 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,128,492 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,845,327 |
بررسی نقادانۀ مسئلۀ گران‌بار از نظریه بودن مشاهده | ||
| فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت | ||
| دوره 17، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 32-7 اصل مقاله (1.9 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/pwq.2025.68945.1176 | ||
| نویسندگان | ||
| حسن سزاوار* 1؛ مرتضی رضائی2 | ||
| 1دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| 2موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران. | ||
| تاریخ دریافت: 11 اردیبهشت 1403، تاریخ بازنگری: 01 تیر 1403، تاریخ پذیرش: 04 تیر 1404 | ||
| چکیده | ||
| مسئلۀ تعیین رابطه بین نظریه و مشاهده که تحت عنوان «گران‌بار از نظریه بودن»، «نظریهمندی» یا «نظریه‌‌بار بودن» مشاهدات از آن یاد شده است، ازجمله مسائلی است که فیلسوفان علم تلاش کردهاند براساس مبانی معرفت‌شناختی و هستیشناختی خود، به آن پاسخ دهند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی نقادانۀ این مسئله و ارائۀ تحلیلی معرفت‌شناختی از ابعاد مختلف آن است. این مطالعه درصدد است تا پس از واکاوی دیدگاه‌های مخالفان و موافقان این مسئله، و شناسایی نقاط قوت و ضعف هر رویکرد، با تفکیک دقیق، مراحل گوناگون فرآیند مشاهده، از انتزاع مفهوم حسی تا ساخت گزاره‌های مشاهدتی، جایگاه دقیق تأثیرپذیری از نظریه‌های پیشامشاهدتی را در هریک از این مراحل مشخص نماید. بهرهگیری از آموزه‌های فلسفه اسلامی در زمینه فرایند دستیابی انسان به ادراک حسی از مواجهه با واقعیت محسوس تا ساخت گزاره‌های مشاهدتی در این پژوهش مورد تأکید است. بدین ترتیب، سوال اصلی پژوهش حاضر این است که، آیا مشاهدات علمی می‌توانند مستقل از نظریه‌های پیشامشاهدتی و پیش‌دانسته‌های محققان باشند؟، یا اینکه همواره تحت تأثیر چارچوب‌های مفهومی و نظری قرار دارند؟ این پرسش اساسی به سوالات فرعی مهمی منجر می‌شود که شامل امکان‌پذیری مشاهدات عاری از نظریه، تعیین مرز میان داده‌های حسی و تجارب مشاهدتی، نقش پیش‌دانسته‌های علمی در تفسیر مشاهدات، و تأثیر جهت‌گیری و دسته‌بندی مشاهدات بر نتایج نظریه‌پردازی تجربی است. روش‌شناسی این پژوهش براساس رویکردی تحلیلی-انتقادی، با بهرهگیری از تحلیل‌‌های معرفت‌شناختی استوار است. در ابتدا، دیدگاه‌های مخالفان گران‌بار از نظریه بودن مشاهدات، ازجمله پوزیتیویست‌ها و استقراگرایان سطحی و پیچیده، مورد بررسی دقیق قرار گرفته و مبانی معرفت‌شناختی آنها واکاوی شده است. در ادامه، استدلال‌های موافقان این نظریه، شامل ابطال‌گرایان و فیلسوفانی همچون کوهن و پوپر، از منظر تأثیرپذیری مشاهدات و گزاره‌های مشاهدتی از نظریه‌های پیشینی تحلیل شده است. بخش کلیدی روش‌شناسی این پژوهش، تفکیک معرفت‌شناختی ابعاد مختلف مسئله است که در آن، فرآیند مشاهده به مراحل جداگانه‌ای تقسیم شده که شامل انتزاع مفهوم حسی یا انطباع حسی، انتزاع مفهوم خیالی، انتزاع مفهوم کلی ماهوی، ساخت مفهوم مرکب و صدور حکم و تصدیق، و در نهایت، به‌کار بردن الفاظ برای دلالت بر مفاهیم و تصدیقات است. این تفکیک امکان بررسی دقیقتر نقش نظریه‌ها در هر مرحله را فراهم کرده است. نتایج نشان می‌دهد که مسئلۀ گران‌بار از نظریه بودن مشاهدات، نیاز به تمایز میان سطوح مختلف معرفتی دارد. به تعبیری دقیقتر، پاسخ به این مسئله درباره ادراکات تصوری و تصدیقی متفاوت خواهد بود. مفاهیم حسی و خیالی که نخستین نتایج تأثیرپذیری ابزارهای حسی از واقعیت خارجی هستند، در فرض صحّت و امانت‌داری اعضای حسی، عاری از نظریه بوده و میان افراد مختلف یکسان خواهند بود. همچنین، مفاهیم کلی ماهوی منتزع از امور محسوس نیز به‌دلیل اینکه تنها حاکی از ویژگی‌های مشترک میان مصادیق هستند، عاری از نظریه محسوب می‌شوند. علاوه‌بر این، قضایای بدیهی وجدانی که مستقیماً برگرفته از علم حضوری انسان نسبت به مفاهیم حسی، خیالی و کلی هستند، عاری از نظریه، بدیهی و یقینی می‌باشند. در مقابل، گزاره‌های مشاهدتی غیربدیهی که خبر از اصل وجود یا عوارض امور محسوس خارجی می‌دهند، گران‌بار از نظریه‌هایی هستند که صدق این گزاره‌ها منوط به صدق آن نظریه‌ها است. تفکیک میان توصیف مشاهدات و تفسیر آنها امکان‌پذیر بوده و ادعای عدم انفکاک این دو، مبتنی بر خلط میان سطوح مختلف ادراک است. بر این اساس، مسئلۀ گران‌بار از نظریه بودن مشاهدات نیاز به رویکردی تفصیلی دارد که میان سطوح مختلف معرفتی تمایز قائل شود. برخلاف ادعای پوزیتیویست‌ها، آغاز علم با مشاهدۀ صرف و خالی از هرگونه پیش‌فرض امکان‌ناپذیر است؛ چراکه گزاره‌های مشاهدتی که در استدلال‌های تجربی به‌کار می‌روند، گران‌بار از نظریه هستند. در عین‌حال، برخلاف ادعای موافقان مطلق گران‌بار از نظریه بودن مشاهدات، بخش‌هایی از فرایند مشاهده، یعنی مفاهیم حسی، خیالی و کلی ماهوی، و همچنین وجدانیات، عاری از نظریه محسوب می‌شوند. این یافته نشان می‌دهد که نه عاری از نظریه بودن مطلق مشاهدات صحیح است و نه گران‌بار از نظریه بودن آنها به نحو مطلق. بنابراین، راه‌حل مناسب، پذیرش موضعی است که در آن، ضمن اذعان به نقش نظریه‌ها در برخی جنبه‌های مشاهده، امکان دستیابی به مؤلفه‌هایی عاری از نظریه در فرآیند شناخت تجربی را نیز محفوظ می‌دارد. این نتیجه‌گیری اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا نشان می‌دهد که علم می‌تواند بر مبنای محکمی استوار باشد، بدون اینکه به رویکرد قابل نقد استقراگرایان سطحی و پوزیتیویست‌ها بازگردد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| گران‌بار از نظریه بودن مشاهده؛ گزاره مشاهدتی؛ تجربه ادراکی؛ ادراک حسی؛ ملاصدرا | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Critical Examination of the Theory-Ladenness of Observation Problem | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Hasan Sezavar1؛ Morteza Rezaei2 | ||
| 1University of Tehran, Tehran, Iran | ||
| 2Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The problem of determining the relationship between theory and observation, referred to as the "theory-ladenness," "theory-dependence," or "theory-loadedness" of observations, is among the issues that philosophers of science have endeavored to address based on their epistemological and ontological foundations. The primary objective of this research is to critically examine this problem and provide an epistemological analysis of its various dimensions. This study seeks to scrutinize opposing and supporting viewpoints on the issue, identify the strengths and weaknesses of each approach, and—through precise differentiation of the various stages of the observation process, from the abstraction of sensory concepts to the formulation of observational propositions—determine the exact locus of influence from pre-observational theories at each stage. Emphasis is placed on utilizing insights from Islamic philosophy regarding the human process of attaining sensory perception, from encountering tangible reality to constructing observational propositions. Thus, the central question of this research is: Can scientific observations be independent of pre-observational theories and researchers’ prior knowledge, or are they invariably influenced by conceptual and theoretical frameworks? This fundamental question leads to significant subsidiary questions, including the feasibility of theory-neutral observations, demarcating sensory data from observational experiences, the role of prior scientific knowledge in interpreting observations, and the impact of observational orientation and categorization on empirical theorizing outcomes. The methodology is grounded in a critical-analytical approach employing epistemological analyses. Initially, the views of opponents of theory-ladenness—including positivists and simple/complex inductivists—are meticulously examined, and their epistemological foundations scrutinized. Subsequently, arguments from proponents such as falsificationists and philosophers like Kuhn and Popper are analyzed regarding the influence of prior theories on observations and observational propositions. A key component of the methodology involves epistemologically distinguishing the problem’s dimensions by dividing the observation process into discrete stages: abstraction of sensory concepts (sensory impressions), abstraction of imaginative concepts, abstraction of essential universal concepts (kullī māhowī), construction of composite concepts, formulation of judgments and affirmations (taṣdīq), and finally, employing linguistic terms to signify concepts and affirmations. This differentiation enables meticulous examination of theories’ roles at each stage. Results indicate that the problem of theory-ladenness necessitates distinctions between epistemic levels; responses differ for conceptual (taṣawwurī) and affirmational (taṣdīqī) perceptions. Sensory and imaginative concepts—as primary outcomes of sensory instruments’ interaction with external reality—are theory-neutral (assuming sensory reliability) and consistent across individuals. Similarly, essential universal concepts abstracted from tangible entities are theory-neutral, as they merely signify common features among particulars. Furthermore, self-evident propositions (wijdāniyyāt) derived directly from presential knowledge (ʿilm ḥuḍūrī) of sensory, imaginative, and universal concepts are theory-neutral, self-evident, and certain. Conversely, non-self-evident observational propositions reporting the existence or attributes of external entities are theory-laden, as their truth depends on the truth of those theories. Distinguishing between description and interpretation of observations is feasible, and claims of their inseparability stem from conflating perceptual levels. Thus, addressing theory-ladenness requires a nuanced approach differentiating epistemic levels. Contrary to positivist claims, science cannot begin with purely presuppositionless observation, as observational propositions used in empirical arguments are theory-laden. Simultaneously, unlike proponents of absolute theory-ladenness, aspects of observation—sensory concepts, imaginative concepts, essential universal concepts, and self-evident propositions—are theory-neutral. This finding demonstrates that neither absolute theory-neutrality nor absolute theory-ladenness is tenable. The appropriate resolution is thus a moderate position acknowledging theories’ role in certain observational aspects while preserving the possibility of theory-neutral components in empirical cognition. This conclusion holds significant import, demonstrating that science can rest on a firm foundation without reverting to the criticized approaches of simple inductivists and positivists. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Theory-ladenness of observation, Observational proposition, Perceptual experience, sensory perception, Mullā Ṣadrā | ||
| مراجع | ||
|
حسینزاده، محمد (1394). منابع معرفت. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی (1394). آموزش فلسفه. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مطهری، مرتضی (1383). مجموعه آثار. تهران: صدرا، ج 1.
Barker, G. & Kitcher, P. (2014). Philosophy of Science: A New Introduction. New York: Oxford University Press.
Chalmers, A.F. (1982). What Is This Thing Called Science? (2nd ed.). Queensland: University of Queensland Press.
Godfrey-Smith, P. (2021). Theory and Reality: An Introduction to the Philosophy of Science. (2nd ed.). Chicago & London: The University of Chicago Press.
Hanson, N.R. (1981). Patterns of Discovery: An Inquiry into the Conceptual Foundations of Science. USA: Cambridge University Press.
Hempel, C. (1966). Philosophy of Natural Science. USA: Prentice Hall.
Koffka, K. (1999). Principles of Gestalt Psychology. United Kingdom: Routledge.
Kuhn, T.S. (1980). Logic of Discovery or Psychology of Research? In: Criticism and The Growth Of Knowledge, Edited by I. Lakatos & A. Musgrave, Cambridge: Cambridge University Press, p. 1-23.
Ladyman, J. (2002). Understanding Philosophy of Science. London: Routledge.
Okasha, S. (2016). Philosophy of Science: Very Short Introduction. (2nd ed.). USA: Oxford University Press.
Olson, M.H. & Hergenhahn B.R. (2016). Introduction to Theories of Learning. United Kingdom: Routledge.
Popper, K. (2002). Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge. London & New York: Routledge. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 122 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 41 |
||