آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,520 |
| تعداد مقالات | 35,763 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,135,080 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,848,402 |
تحلیل انتقادی دیدگاه شهید مطهری درباره حق تکوینی و اعتباری | ||
| فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت | ||
| دوره 17، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 52-33 اصل مقاله (1.78 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/pwq.2025.70346.1202 | ||
| نویسنده | ||
| سید محمد مهدی نبویان* | ||
| گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 30 آبان 1403، تاریخ پذیرش: 04 تیر 1404 | ||
| چکیده | ||
| امروزه اعتقاد به حق یکی از اعتقادات اساسی بشر در حوزه روابط اجتماعی و صحنه‌های بین‌المللی است و انسان امروز، عصر خود را عصر حق نامیده و خود را محق می‌داند. انسان به این امر اکتفاء نمی‌کند که مسأله‌ای موجب رفاه او شود، بلکه تنها دستیابی به حقوقش او را آرام می‌سازد. از این‌رو، مسالۀ حق به یکی از مسائل مهم زندگی انسان معاصر تبدیل شده است. دین اسلام و به ویژه قرآن کریم نیز که «حقانیت» از مهم‌ترین ویژگی باورها، آموزه‌ها و احکام آن به حساب می‌آید، بر مسأله حق تاکید زیادی دارد. یکی از مباحث مهم در مسئله حق، تقسیم آن به تکوینی و اعتباری است. این تقسیم، هم در میان اندیشمندان اسلامی و هم میان اندیشمندان غربی مطرح بوده و اندیشمندان بسیاری به این تقسیم پرداخته و دیدگاه‌های خاص خود را درباره آن بازگو کرده‌اند. در این میان، شهید مطهری به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته معاصر به تفصیل و با اهتمام فراوان به این مسئله پرداخته است. ایشان با اعتقاد به حق‌های تکوینی و اعتباری، تعریف ویژهای از حق تکوینی و اعتباری ارائه می‌کند که قابل تأمل است. پژوهش حاضر با مطالعه آثار شهید مطهری در مسئله حق، به تبیین دقیق و ساختارمند دیدگاه ایشان درباره حق تکوینی و اعتباری پرداخته و در نهایت آن را نقد و بررسی کرده است. مسأله اصلی این پژوهش، بررسی صحّت و سقم تعریف شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری بوده و این مهم با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. شهید مطهری، تعریف‌های متعددی برای حق بیان کرده است. براساس یک تعریف، حق، علاقۀ خاص میان موجودات مانند انسان‌ها و سایر موجودات بوده و این علاقه نیز همان اختیار ویژهای است که صاحب حق دارد. این اختیار، یا تکوینی است و یا اعتباری؛ از این‌رو، حق به تکوینی و اعتباری تقسیم می‌شود. به عقیده شهید مطهری، حق تکوینی براساس یک رابطه غایی شکل می‌گیرد که مفاد آن، اختیار، إذن و توانایی تکوینی موجودات برای رسیدن به کمال است، به‌نحوی که موجودات به صورت تکوینی، طوری آفریده شده‌اند که اختیار و توانایی رسیدن به کمالات شایسته خود را دارند. اما حق اعتباری، اختیار غیرحقیقی است که انسان، مثلاً نسبت به یک شیء دارد که این اختیار در بستر اجتماع از سوی قانون، جعل و وضع می‌گردد. روشن است که نتیجۀ این اختیار، بهره‌ای است که صاحب حق می‌برد. اما این دیدگاه از جهات مختلفی محل نقد و نظر است. از یک‌سو، معلوم نیست شهید مطهری کاربرد واژه حق در معانی مختلفی که ذکر می‌کند را به اشتراک معنوی می‌داند یا اشتراک لفظی؛ چراکه از برخی عبارات ایشان، اشتراک معنوی و از برخی دیگر، اشتراک لفظی بودن واژه حق استفاده می‌شود. از سوی دیگر، شهید مطهری حق را علاقه و رابطۀ خاص میان دو موجود می‌داند، به‌نحوی که اگر آن علاقۀ خاص وجود داشته باشد، حق موجود است و اگر آن علاقه وجود نداشته باشد، حق موجود نیست؛ اما تعریف حق به رابطۀ میان دو موجود، متوقف بر آن است که اولاً، دو موجود تحقق داشته باشد و ثانیاً، میان آنها رابطه وجود داشته باشد؛ تا پس از آن، حق محقق گردد. در حالی‌که به‌نظر می‌رسد این تحلیل درست نیست؛ زیرا حق، امتیازی است که صاحب حق واجد آن است و تحقق این امتیاز نیز ضرورتاً به دو موجود و رابطه میان آنها نیاز ندارد؛ نظیر حق آفرینش برای خداوند که امتیازی برای خداوند بوده و او حتی پیش از خلق سایر موجودات نیز دارای این امتیاز است. همچنین انحصار حق تکوینی به رابطۀ غایی نیز درست به‌نظر نمی‌رسد؛ زیرا حق تکوینی به‌گونۀ فاعلی نیز تصویرپذیر است؛ برای نمونه، رابطه میان خداوند با مخلوقات، رابطه فاعلی است؛ به‌نحوی که خداوند، فاعل و علت هستی‌بخش مخلوقات است و مخلوقات نیز فعل او بوده و همۀ شئون آنها وابسته به خداوند است و اختصاص تکوینی به او دارد، که لازمۀ این اختصاص تکوینی، حق تکوینی تصرف خداوند نسبت به مخلوقات است که به‌گونۀ فاعلی می‌باشد. در مجموع، دیدگاه شهید مطهری دربارۀ حق تکوینی و اعتباری، از جهات مختلفی دارای نقص است و نیاز به تکمیل دارد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| حق؛ حق تکوینی؛ حق اعتباری؛ حق موضوعه؛ شهید مطهری | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| A Critical Analysis of Martyr Motahhari’s View on Innate (Takwīnī) and Conventional (Iʿtibārī) Rights | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Seyed Mohammad Mahdi Nabavian | ||
| Department of Philosophy and Islamic Theology, University of Qom, Qom, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| Today, the belief in “rights” constitutes one of humanity’s fundamental convictions in the realm of social relations and the international arena, to the extent that modern man has dubbed his own era “the age of rights” and regards himself as inherently entitled. For contemporary man, it is not sufficient that an issue merely lead to his welfare; rather, only the attainment of his rights can bring him peace of mind. Thus, the question of rights has become one of the most significant concerns of modern human life. Islam—particularly the Noble Qur’an—whose “truthfulness” is among the most important characteristics of its beliefs, teachings, and rulings, also lays great emphasis on the matter of rights. One important discussion in the study of rights is their division into innate (takwīnī) and conventional (iʿtibārī) rights. This classification has been addressed by both Islamic and Western thinkers, many of whom have expressed their own perspectives on it. Among these, Martyr Murtadha Motahhari, as one of the prominent contemporary Islamic scholars, examined the issue in detail and with great attention. Believing in both innate and conventional rights, he offers a distinctive and thought-provoking definition of each. This study, through a precise and structured examination of Motahhari’s works on the subject of rights, elucidates his views on innate and conventional rights and, ultimately, subjects them to critique. The principal question of this research is to assess the validity of Motahhari’s definitions of innate and conventional rights, and this has been pursued using a descriptive-analytical method. Motahhari presents multiple definitions of “right.” According to one definition, a right is a special relation between entities, such as between human beings and other beings, and this relation is the particular authority (ikhtiyār) possessed by the right-holder. This authority is either innate or conventional; accordingly, rights are divided into innate and conventional. In Motahhari’s view, an innate right arises from a teleological relation, whose purport is the innate authority, permission, and capacity of beings to attain perfection—such that beings are created in a manner that endows them with the authority and capacity to reach their appropriate perfections. A conventional right, by contrast, is a non-real authority that a person—for example, over an object—possesses, which is instituted and established by law within the context of society. Clearly, the result of this authority is the benefit enjoyed by the right-holder. However, this view is subject to critique on several grounds. On one hand, it is unclear whether Motahhari considers the use of the term “right” in its various meanings to be a case of conceptual unity (ishtirāk maʿnawī) or merely verbal homonymy (ishtirāk lafẓī), since certain of his statements imply the former while others imply the latter. On the other hand, Motahhari regards a right as a special relation between two entities, such that if the relation exists, the right exists, and if it does not, the right does not. Yet, defining a right as a relation between two entities presupposes, first, the actual existence of those two entities, and second, the existence of a relation between them, such that only then can the right be realized. This analysis appears problematic, for a right is in fact a privilege possessed by the right-holder, and the realization of this privilege does not necessarily require the existence of two entities and a relation between them—for example, God’s right of creation, which is a privilege belonging to Him and which He possessed even prior to the creation of other beings. Furthermore, restricting innate rights solely to teleological relations seems unfounded, as innate rights can also be conceptualized in terms of causal agency; for example, the relation between God and His creatures is a causal one, wherein God is the agent and the ontological cause of the creatures’ existence, and the creatures are His act, with all their aspects dependent upon Him and having an innate exclusivity to Him. This ontological exclusivity necessarily entails God’s innate right of disposition over His creatures, in the mode of causal agency. In sum, Motahhari’s view on innate and conventional rights suffers from various deficiencies and requires further refinement. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Right (ḥaqq), ontological right (Ḥaqq Takwīnī), conventional right (Ḥaqq Iʿtibārī), positive right, Shahīd Muṭahharī | ||
| مراجع | ||
|
ابن‌‌اثیر، مبارک‌‌بن‌‌محمد (1367). النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. محقق و مصحح: محمود محمد طناحى، طاهر احمد زاوى. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ج1.
ابن‌‌فارس، احمد (1404ق). معجم مقاییس اللغة. محقق و مصحح: عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتبة الاعلام الاسلامی، ج2.
ابن‌‌‌‌منظور، محمدبن‌‌مکرم (1414ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر، ج10.
ازهرى، محمد‌‌بن‌‌‌‌احمد (1421ق). تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج3.
جوهرى، اسماعیل‌‌بن‌‌حماد (1376ق). الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. محقق و مصحح: احمد عبد الغفور عطار. بیروت: دارالعلم للملایین، ج4.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج18، 2.
طوسی، ابوجعفر محمد (1400ق). الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد. قم: مطبعه الخیام.
غزالی، زین‌الدین ابوحامد (بی‌تا). مجموعة رسائل الإمام الغزالی. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج3، 5.
فراهیدى، خلیل‌‌بن‌‌احمد (1409ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت، ج3.
فریمن، مایکل (1387). حقوق بشر: رویکردی میان‌رشته‌ای. ترجمه محمد کیوانفر. تهران: هرمس، ناقد.
فیومى، احمدبن‌‌محمد (1414ق). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: موسسه دار الهجرة.
مطهری، مرتضی (1368). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى. تهران: صدرا، ج7-8، 22، 27، 19-22، 1.
مطهری، مرتضی (1382). یادداشت‌های استاد مطهری. تهران: صدرا، ج3.
مطهری، مرتضی (1389). بیست گفتار. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1403ق). بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی. تهران: حکمت.
Audi, R. (1995). The Cambridge Dictionary of Philosophy. New York: Cambridge University Press.
Jones, P. (1994). Rights. New York: St. martin’s Press. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 122 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 35 |
||