آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,519 |
| تعداد مقالات | 35,740 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,054,453 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,799,293 |
مراجعات علمی سران فرق غیرشیعه به امام باقر و امام صادق(ع) (94-145ق)؛ زمینه‌ها، عوامل، موضوعات و واکنش‌ها | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 1، فروردین 1404، صفحه 80-55 اصل مقاله (2.25 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2023.59372.2114 | ||
| نویسندگان | ||
| محمدعلی توحیدی نیا1؛ روح الله توحیدی نیا* 2 | ||
| 1سطح سه، مؤسسه کلام اسلامی امام صادق(ع)؛ دکتری، گروه تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران. | ||
| 2دکتری، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 15 آذر 1399، تاریخ بازنگری: 28 فروردین 1400، تاریخ پذیرش: 06 آذر 1402 | ||
| چکیده | ||
| جایگاه علمی صادقین(ع) در زمانه خود، از جمله موضوعاتی است که در تحقیقات چند دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته است. بااین‌حال، مرور تحقیقات نشان از تمرکز محققان بر جنبه فقهی و حدیثی این مراجعات دارد و میتوان گفت توجه چندانی به رجوع متکلمان دیگر فرق به ایشان صورت نگرفته است و بررسی این موضوع، می‌تواند زوایای تازه‌ای از جایگاه علمی صادقین(ع) در سده‌های نخستین اسلامی را نمایان سازد. نوشته پیش رو، با درک این خلأ، به شناساندن فضا و بستر شکل‌گیری مراجعات علمی، نمودهایی که برای اقدام کنشگران در مراجعه علمی و دلایل آن وجود دارد و نیز موضوعات و مباحث در مراجعات علمی و واکنش‌های مراجعه‌کنندگان به صادقین(ع)، می‌پردازد. مدعای تحقیق، عمومیت توجه سران فرق غیرشیعه آن دوره یعنی معتزله، مرجئه، اصحاب حدیث، خوارج و بتریه به جایگاه والای علمی صادقین(ع)، بدون محدودیت مراجعات در موضوعات اعتقادی یا فکری خاص است. توصیف عمیق و گسترده گزاره‌های تاریخی، علاوه بر تأیید مدعا، نشان داد که زمینه‌های مراجعات علمی و مواجهه صادقین(ع) در برابر این گروه‌ها، بسته به شرایط و ویژگی‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی آنان، متفاوت بوده است. در مجموع، بررسی‌های ما نشان داد که بزرگان مهم‌ترین فرق کلامی غیرشیعه عصر ایشان، یعنی: معتزله، مرجئه، اهل‌حدیث، خوارج و بتریه، با وجود اختلافات قابل توجه در برخی اصول اعتقادی و روابط نامناسب پیروانشان با امامیه، علم و دانش آن دو امام را امری مسلّم پنداشته و به همین دلیل، به طور متعدد و در اشکال گوناگون به ایشان مراجعه می‌کردند. نگارش کتاب، نقل روایت و اعتراف به جایگاه علمی صادقین(ع)، از بارز‌ترین جلوه‌های این مراجعات علمی است. همچنین، تحلیل فضای علمی و فرهنگی عصر صادقین(ع) و علل مراجعه سران فرق با توجه به گفتار خود ایشان، نشان می‌دهد مهم‌ترین دلیل احساس نیاز آنها به منبع علمی صادقین(ع)، دستیابی به پاسخ پرسش‌های روزآمد آنان در مباحث گوناگون بوده است. پژوهش پیش رو، نشانگر آن است که پرسش‌های این گروه‌ها در موضوعات کلامی متعدد و در گام بعد، در حوزه: فقه، تفسیر، اخلاق و مباحث اجتماعی بوده است. صادقین(ع) در مواجهه علمی با سران گروه‌های کلامی غیرشیعه به‌طورکلی و جز در موارد خاص، فضا را برای ارتباط با ایشان فراهم می‌کردند و اصل را بر همدلی، گفت‌وگو و مدارا می‌گذاشتند؛ بااین‌حال، از جهت روحیه علمی بسیار جدی بودند و در تأکید بر مبانی یا نشان دادن انحراف طرف مقابل یا معرفی خود، جز در مواردی که تقیه لازم بود، ابایی نداشتند. بنای حضرات، بر استدلال مبتنی بر قرآن و سنّت بود؛ اما خود در طرح مباحثی که نیازمند به‌کارگیری روش عقلی بود، به‌خصوص در برابر فرقه‌هایی که بر این روش تأکید داشتند، از استدلال‌های عقلی استفاده می‌کردند. تحقیق حاضر، گام نخست برای پژوهش در این زمینه به شمار می‌رود و میتوان آن را مقدمه‌ای برای یک بررسی بیشتر در نظر گرفت و نیز میتوان به روشی مشابه، آن را با تمرکز بر منابع هریک از فرق مورد نظر دنبال کرد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| امام باقر(ع)؛ امام صادق(ع)؛ فرق غیرشیعه؛ تعاملات علمی؛ علم کلام | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Scholarly Engagements of Non-Shiite Sect Leaders with Imams Baqer and Ṣadeq (p.b.u.t) (94–145 A.H); Grounds, Motivations, Subjects and Responses | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohammad Ali Tohidinia1؛ Rouhollah Toḥidinia2 | ||
| 1Graduated in the third Grade, Imam Sadeq Islamic theology institute; Ph.D. in history of Islam, Baqir al-Olum University, Qom, Iran. | ||
| 2P.h.D., Research Institute of Hawzeh and University, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The scholarly stature of Imams al-Baqer and al-Ṣadeq (PBUT) during their lifetimes has been increasingly recognized in recent decades. However, existing research has largely concentrated on their legal and hadith-related contributions, often overlooking the theological engagements initiated by leading figures of non-Shi’ite sects. This study addresses that gap by exploring the intellectual atmosphere and conditions that prompted theological figures from rival sects to consult the Imams, the patterns and motivations behind these interactions, the subjects discussed, and the various responses of those who sought their counsel.The central thesis of this research is that prominent figures from major non-Shiite sects of the time including Mu'tazilah, Murji'ah, Ahl al-Hadith, Khawarij and Batriya recognized the exceptional scholarly authority of the two Imams across a broad range of doctrinal and intellectual matters. This recognition was not confined to any singular area of theological dispute. Through a detailed historical analysis, the study demonstrates that the contexts of these consultations varied according to the distinct political, religious, and social circumstances surrounding each group. The findings indicate that despite substantive theological disagreements and strained relations between their respective followers and Imami community, the leaders of these sects repeatedly and in diverse forms turned to the Imams for guidance. The most visible outcomes of these engagements include theological treatises, transmitted narrations, and explicit acknowledgment of the Imams’ intellectual authority. Furthermore, a close reading of the Imams’ own statements reveals that the primary motive behind these visits was a need for authoritative responses to emerging theological and legal questions of the time. These inquiries spanned multiple theological themes and extended into areas such as jurisprudence, Qur’anic exegesis, ethics, and social concerns. In their intellectual exchanges with non-Shiite theologians, Imam Baqer and Imam Ṣadeq typically maintained an open posture marked by empathy, dialogue, and tolerance. Nonetheless, their scholarly rigor remained uncompromised: they firmly upheld foundational principles, addressed the theological deviations of their interlocutors, and clarified their own doctrinal positions—except in cases where precautionary dissimulation was necessary. While grounding their arguments primarily in the Qur’an and Prophetic tradition, the Imams were also adept in deploying rational arguments, particularly when engaging with sects that emphasized rational arguments. This research represents an initial foray into the systematic study of such inter-sectarian scholarly interactions and serves as a foundation for more detailed investigations, especially those focusing on primary sources affiliated with each sect. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Imam Baqer (A.S), Imam Ṣadeq (A.S), Non-Shiite sects, scholarly interactions, theology | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
ابن‌المشهدی، محمد‌بن‌جعفر، 1419ق، مزار، قم، نشر القیوم.
ابن‌الندیم، محمد‌بن‌ابی‌یعقوب، بی‌تا، فهرست، تحقیق: رضا تجدد، بی‌جا.
ابن‌حنبل، احمد‌بن‌محمد، 1416ق، مسند، بیروت، دار الفکر.
ابن‌خلکان، احمد‌بن‌محمد، 1968م، وفیات الأعیان وإنباء أبناء الزمان، بیروت، دار الثقافة.
ابن‌سعد، محمد، بی‌تا، طبقات الکبری، بیروت، دار صادر.
ابن‌شبه نمیری، عمر، 1410ق، تاریخ المدینة المنورة، قم، دار الفکر.
ابن‌شهرآشوب، محمدبنعلی، 1376ق، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، مکتبة الحیدریة.
ابن‌عدی، عبدالله، 1409ق، الکامل، بیروت، دار الفکر.
ابن‌عساکر، علی‌بن‌حسن، 1415ق، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دار الفکر.
ابن‌عقده کوفی، احمد‌بن‌محمد، بی‌تا، فضائل امیرالمؤمنین(ع)، بی‌جا.
ابن‌قتیبه، عبدالله‌بن‌مسلم، 1969م، المعارف، قاهره، دار المعارف.
ابن‌کثیر، اسماعیل‌بن‌عمر، بی‌تا، البدایة والنهایة، بیروت، مکتبة المعارف.
ابن‌مرتضی، احمد‌بن‌یحیی، بی‌تا، طبقات المعتزلة، بیروت، دار المکتبة الحیاة.
ابن‌نجار، محمد‌بن‌جعفر، 1417ق، ذیل تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیة.
ابوریان، محمدعلی، 1973م، تاریخ الفکر الفلسفی فی الإسلام، مصر، دار الجامعات المصریة.
اربلی، ابن‌ابی‌الفتح، بی‌تا، کشف الغمة، بیروت، دار الأضواء.
بابایی، سعید، 1384، سیره امام صادق(ع) در برخورد با اهل‌سنّت، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
بدوی، عبدالرحمن، 1374، تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی.
برقی، احمد‌بن‌محمد، 1370، محاسن، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
بغدادی، احمد‌بن‌علی، 1417ق، تاریخ بغداد، طبعة الأولی، بیروت، دار الکتب العلمیة.
بغدادی، عبدالقاهر‌بن‌طاهر، بی‌تا، الفرق بین الفرق، مصر، مکتبة محمد صبیح وأولاده.
پاکتچی، احمد، «ابوحنیفه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 5، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: 379-409.
توحیدی‌نیا، روح‌الله، 1393، «واکاوی تعامل صادقین(ع) با فرقه بتریه»، تاریخ اسلام، شماره 58.
ثمالی، ابوحمزه، 1420ق، تفسیر ابی‌حمزه الثمالی، قم، دفتر نشر الهادی.
جعفریان، رسول، 1379، حیات سیاسی و فکری امامان شیعه(ع)، قم، چاپ انصاریان.
حافظ الإصبهانی، احمد‌بن‌عبدالله، 1934م، ذکر أخبار الإصبهان، بی‌جا.
حلی، علی‌بن‌یوسف، 1408ق، العدد القویة، قم، مکتبة آیت‌الله المرعشی.
ذهبی، محمد‌بن‌احمد، 1407ق، تاریخ الإسلام، بیروت، دار الکتاب العربی.
ذهبی، محمد‌بن‌احمد، 1413ق، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة.
ربانی گلپایگانی، علی، بی‌تا، «امامت اهل‌بیت(ع) در آیینه حدیث ثقلین»، انتظار، شماره 41.
سامی نشار، علی، 1977م، نشأة الفکر الفلسفی فی الإسلام، قاهره، دار المعارف.
سهمی، حمزة‌بن‌یوسف، 1407ق، تاریخ جرجان، بیروت، عالم الکتب للطباعة والنشر.
سید‌بن‌طاووس، بی‌تا، فلاح السائل، مخطوط، بی‌جا.
شریف مرتضی، علی‌بن‌حسین، 1391، الإنتصار، قم، انتشارات شریف رضی.
شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم، بی‌تا، الملل والنحل، بیروت، دار المعرفة.
شهیدی، جعفر، 1386، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، نشر دانشگاهی.
صابری، حسین، 1388، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت.
صدوق، محمدبنعلی، 1417ق، امالی، طبعة الأولی، قم، مرکز الطباعة والنشر لمؤسسة البعثة.
صدوق، محمدبنعلی، بی‌تا، توحید، قم، منشورات الجماعة المدرسین.
صدوق، محمدبنعلی، 1403ق، خصال، قم، منشورات الجماعة المدرسین.
صدوق، محمدبنعلی، 1386، علل الشرایع، نجف، منشورات المکتبة الحیدریة.
صدوق، محمدبنعلی، 1412ق، فضائل الأشهر الثلاثة، بیروت، دار المحجة.
صدوق، محمدبنعلی، 1379، معانی الأخبار، قم، نشر الإسلامی.
صدوق، محمدبنعلی، 1404ق، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: على‌اکبر غفارى، قم، جماعة المدرسین.
صفدی، خلیل‌بن‌ایبک، 1420ق، وافی بالوفیات، بیروت.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، 1386، احتجاج، نجف، دار النعمان للطباعة والنشر.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، 1415ق، تفسیر مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبری، محمدبنعلی، 1420ق، بشارة المصطفی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، 1414ق، امالی، اردن، دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزیع.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، 1365، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد‌بن‌حسن، 1407ق، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
عاملی، علی‌بن‌یونس، 1384، صراط المستقیم، تهران، المکتبة المرتضویة.
العاملی، سید جعفر مرتضی، 1426ق، الصحیح من سیرة النبی الأعظم(ص)، قم، دار الحدیث للطباعة والنشر.
عبدالله‌بن‌عدی، 1409ق، کامل، بیروت، دار الفکر.
عیاشی، محمد‌بن‌مسعود، بی‌تا، تفسیر العیاشی، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیة.
قاضی عبدالجبار، ابوالقاسم بلخی، بی‌تا، فضل الإعتزال وطبقات المعتزلة، تونس، دار التونسیة للنشر.
قاضی نعمان، نعمان‌بن‌محمد، بی‌تا، دعائم الاسلام، قاهره، دار المعارف بمصر.
قاضی نعمان، نعمان‌بن‌محمد، بی‌تا، شرح الأخبار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
کراجکی، محمدبنعلی، 1410ق، کنز الفوائد، تحقیق: شیخ عبدالله نعمه، قم، دار الذخائر.
کشی، عمر‌بن‌عبدالعزیز، بی‌تا، إختیار معرفة الرجال، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث.
کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، 1363ش، کافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
کوفی، فرات‌بن‌ابراهیم، 1410ق، تفسیر فرات الکوفی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کوفی، محمد‌بن‌سلیمان، 1412ق، مناقب الإمام أمیر المؤمنین(ع)، قم، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة.
مزی، یوسف، 1413ق، تهذیب الکمال، طبعة الرابعة، بیروت، مؤسسة الرسالة.
مشکور، محمدجواد، 1372، فرهنگ فرق اسلامی، چاپ دوم، مشهد، آستان قدس رضوی.
مفید، محمد‌بن‌محمد، 1414ق، الإختصاص، بیروت، دار المفید.
مفید، محمد‌بن‌محمد، 1414ق، الإرشاد، بیروت، دار المفید.
مفید، محمد‌بن‌محمد، 1414ق، امالی، بیروت، دار المفید.
مفید، محمد‌بن‌محمد، 1414ق، تصحیح إعتقادات الإمامیة، بیروت، دار المفید.
نجاشی، احمد‌بن‌علی، 1416ق، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی.
نوبختی، حسن‌بن‌موسی، 1404ق، فرق الشیعة، بیروت، دار الأضواء. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 77 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 34 |
||