آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,527 |
| تعداد مقالات | 35,844 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,456,336 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,067,114 |
پیامدهای حکومتی عدالت‌محوری در حکمرانی اسلامی؛ بر پایه‌ی تحلیل متون دینی | ||
| مطالعات حکمرانی اسلامی | ||
| دوره 1، شماره 2، مهر 1404، صفحه 186-165 اصل مقاله (2.41 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/jislamicgo.2025.71913.1027 | ||
| نویسنده | ||
| محمد بهرامی* | ||
| استادیار، گروه قرآن و علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 28 اردیبهشت 1404، تاریخ بازنگری: 17 تیر 1404، تاریخ پذیرش: 08 مهر 1404 | ||
| چکیده | ||
| عدالت‌محوری یکی از اصول بنیادین و لاینفک حکمرانی اسلامی است که ریشه در آموزه‌های قرآن کریم، سنت پیامبر اعظم(ص) و سیره امام علی(ع) دارد. در منظومه سیاسی اسلام، عدالت نه تنها فضیلتی اخلاقی یا آرمانی معنوی، بلکه شاخص اصلی مشروعیت، کارآمدی و پایداری نظام سیاسی محسوب می‌شود. تجربه تاریخی حکومت‌های اسلامی، به‌ویژه حکومت علوی، نشان داده است که بی‌توجهی به عدالت در عرصه‌های ساختاری، سیاسی و اجتماعی، زمینه‌ساز زوال اعتماد عمومی، افزایش فساد و تضعیف انسجام اجتماعی می‌شود. با وجود این جایگاه محوری، بسیاری از پژوهش‌های معاصر به بررسی عدالت صرفاً در بُعد مفهومی، اخلاقی یا در حوزه سیاست عمومی پرداخته‌اند و مطالعه‌ای جامع که زنجیره علت و معلولی پیامدهای حکومتی عدالت‌محوری را تحلیل کند، کمتر مشاهده می‌شود. فقدان چنین الگویی باعث شده که سیاست‌گذاران و ارزیابان حکمرانی اسلامی نتوانند به‌صورت نظام‌مند، تأثیر عدالت را بر شاخص‌های پایداری، مشروعیت و سرمایه اجتماعی اندازه‌گیری کنند. مسئله اصلی این پژوهش آن است که عدالت‌محوری در حکمرانی اسلامی چه پیامدهای ساختاری، مشروعیتی و اجتماعی به همراه دارد و این پیامدها چگونه در یک الگوی علّی منسجم، همدیگر را تقویت کرده و نهایتاً به تحکیم نظام سیاسی می‌انجامند. هدف اصلی پژوهش، شناسایی و تبیین پیامدهای حکومتی عدالت‌محوری بر اساس منابع معتبر دینی و سپس ترسیم الگویی علّی است که نشان دهد چگونه تحقق عدالت در سطوح مختلف حکمرانی، به استحکام ساختار سیاسی و رضایت عمومی منجر می‌شود. همچنین اهداف فرعی عبارت‌اند از: استخراج مؤلفه‌های اصلی عدالت‌محوری در حکمرانی اسلامی از متون دینی؛ تبیین سازوکارهای ارتباطی میان عدالت‌محوری و شاخص‌های کارآمدی و پایداری نظام سیاسی؛ مقایسه اجمالی یافته‌ها با برخی نظریه‌های غربی عدالت در حکمرانی، به‌ویژه آرای جان راولز، فرانسیس فوکویاما و بو راثشتاین، و نشان دادن تمایز رویکرد اسلامی؛ ارائه چارچوبی نظری برای ارزیابی حکمرانی عادلانه در نظام‌های اسلامی و تقویت سیاست‌گذاری بومی. این پژوهش از نوع مطالعات نظری و تحلیلی با رویکرد کیفی است. روش اصلی، تحلیل محتوای استنباطی بر پایه داده‌های گردآوری‌شده از منابع اصیل اسلامی شامل قرآن کریم، نهج‌البلاغه، غررالحکم، تحف‌العقول، مستدرک الوسائل، و آثار متفکران برجسته مانند مرتضی مطهری و محمدباقر صدر است. همچنین اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و بیانیه گام دوم انقلاب به عنوان اسناد مکمل مورد توجه قرار گرفته‌اند. در فرآیند این تحقیق، پس از کدگذاری مفاهیم مرتبط با عدالت و حکمرانی، مؤلفه‌ها و سازوکارهای تحقق عدالت استخراج و در قالب زنجیره‌ای علّی ترسیم گردید که نشان می‌دهد هر پیامد، بستر تحقق پیامد بعدی را فراهم می‌کند. یافته‌های تحقیق آشکار ساخت که عدالت‌محوری یک نیروی پیشران چندلایه دارد که بازتاب‌های خود را در عرصه ساختاری، مشروعیتی و اجتماعی نشان می‌دهد. در سطح ساختاری و نهادی، عدالت با جلوگیری از تبعیض، فساد و نابرابری در توزیع منابع، موجب پایدارسازی نهادها، تثبیت قدرت و افزایش کارآمدی می‌گردد. بستر پاسخ‌گویی و نظارت‌پذیری حاکمان در پرتو عدالت ایجاد شده و شایسته‌سالاری به یک قاعده رفتاری تبدیل می‌شود که انتصاب مدیران صالح و پاکدست را ممکن می‌سازد. در بُعد سیاسی و مشروعیتی، عدالت‌محوری با جلب اعتماد و کاهش مقاومت‌های اجتماعی، نفوذ نرم حکومت را افزایش می‌دهد و مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی را هم‌زمان تقویت می‌کند. آیات قرآن و سیره علوی نشان می‌دهند که پیوند رضایت خداوند و رضایت مردم، در اجرای عدالت نهفته است. در عرصه اجتماعی و ارتباطی نیز، عدالت‌محوری زمینه‌ساز همبستگی اجتماعی، کاهش شکاف‌ها، تقویت حس تعلق به نظام سیاسی و ارتقای سرمایه اجتماعی می‌شود. زنجیره علّی ترسیم‌شده در این تحقیق نشان می‌دهد که این پیامدها به صورت چرخه‌ای پیش‌رونده، یکدیگر را تقویت می‌کنند؛ بدین ترتیب که اصلاح ساختارها موجب پایداری سیاسی، پایداری به افزایش سرمایه اجتماعی، و سرمایه اجتماعی به کارآمدی بیشتر ساختارها می‌انجامد. مقایسه تطبیقی با نظریه‌هایی چون آرای جان راولز و فرانسیس فوکویاما نشان داد که هرچند در اندیشه غربی نیز عدالت شرط کارآمدی و ثبات حکومت است، اما در نظام فکری اسلام، عدالت علاوه بر کارکردهای عقلانی، بر مشروعیت الهی، اصلاح اخلاقی و پیروزی بر باطل استوار است. این پژوهش ضمن ارائه الگویی منسجم از پیامدهای حکومتی عدالت، چارچوبی نظری برای ارزیابی و تقویت الگوهای حکمرانی اسلامی پیشنهاد می‌کند که می‌تواند مبنای مطالعات تطبیقی و سیاست‌گذاری بومی قرار گیرد. بر اساس مدل ارائه‌شده، عدالت‌محوری یک چرخه مثبت تولید می‌کند: از اصلاح ساختارها آغاز شده، به پایداری و مشروعیت سیاسی منجر می‌شود و در نهایت سرمایه اجتماعی و انسجام ملی را ارتقا می‌دهد. این سرمایه اجتماعی بازخورد مثبت به کارآمدی ساختار داده و چرخه را استمرار می‌بخشد. مقایسه تطبیقی نشان داد هرچند در نظریه‌های غربی، عدالت به‌عنوان شرط کارآمدی و ثبات حکومت مطرح است (همانند راولز و فوکویاما)، اما در اندیشه اسلامی، عدالت افزون بر کارکردهای عقلانی، بر مشروعیت الهی، اصلاح جامعه و پیروزی بر باطل مبتنی است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| عدالت‌محوری؛ حکمرانی اسلامی؛ مشروعیت؛ پایداری؛ سرمایه‌ی اجتماعی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Governmental Consequences of Justice-Centeredness in Islamic Governance; Based on the Analysis of Religious Texts | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohammad Bahrami | ||
| Assistant Professor, Department of Qur’an and Social Sciences, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Justice-centeredness is one of the fundamental and inseparable principles of Islamic governance, rooted in the teachings of the Noble Qur’an, the Sunnah of the Noble Prophet (peace be upon him), and the conduct of Imam ʿAlī (peace be upon him). In Islam’s political system, justice is not merely a moral virtue or spiritual ideal, but the principal indicator of legitimacy, effectiveness, and durability of the political order. The historical experience of Islamic governments—especially the ʿAlawī governance—has shown that neglect of justice in structural, political, and social arenas lays the groundwork for the erosion of public trust, the rise of corruption, and the weakening of social cohesion. Despite this central place, many contemporary studies have examined justice only in conceptual and ethical terms or within the domain of public policy, and comprehensive research that analyzes the causal chain of the governmental consequences of justice-centeredness is rarely observed. The absence of such a model has prevented policymakers and evaluators of Islamic governance from systematically measuring the impact of justice on indicators of sustainability, legitimacy, and social capital. The principal question of this study is what structural, legitimacy-related, and social consequences justice-centeredness entails in Islamic governance and how these consequences, within a coherent causal model, reinforce one another and ultimately lead to the consolidation of the political system. The main objective is to identify and explain the governmental consequences of justice-centeredness on the basis of authoritative religious sources and then to depict a causal model that shows how the realization of justice at various levels of governance results in the strengthening of political structures and public satisfaction. The subsidiary objectives are: extracting the principal components of justice-centeredness in Islamic governance from religious texts; explaining the mechanisms linking justice-centeredness to indicators of effectiveness and sustainability of the political order; briefly comparing the findings with certain Western theories of justice in governance, especially the views of John Rawls, Francis Fukuyama, and Bo Rothstein, and demonstrating the distinctiveness of the Islamic approach; and presenting a theoretical framework for assessing just governance in Islamic systems and for reinforcing indigenous policymaking. This study is a theoretical and analytical inquiry with a qualitative approach. The principal method is inferential content analysis based on data gathered from authentic Islamic sources, including the Noble Qur’an, Nahj al-Balāgha, Ghurar al-Ḥikam, Tuḥaf al-ʿUqūl, Mustadrak al-Wasāʾil, and the works of leading thinkers such as Murtaza Mutahhari and Muḥammad Bāqir al-Ṣadr. In addition, the principles of the Constitution of the Islamic Republic of Iran and the Statement on the Second Step of the Revolution are considered complementary documents. In the research process, after coding concepts related to justice and governance, the components and mechanisms for realizing justice were extracted and depicted in a causal chain showing that each consequence provides the ground for the next. The findings reveal that justice-centeredness possesses a multi-layered driving force whose reflections appear in structural, legitimacy-related, and social arenas. At the structural and institutional level, justice, by preventing discrimination, corruption, and inequality in resource distribution, stabilizes institutions, consolidates power, and increases effectiveness; the ground for accountability and the susceptibility of rulers to oversight is laid by justice, and meritocracy becomes a behavioral rule that enables the appointment of righteous and honest managers. In the political and legitimacy dimension, justice-centeredness, by attracting trust and reducing social resistance, increases the soft influence of the government and simultaneously strengthens divine legitimacy and popular acceptance; Qur’anic verses and the ʿAlawī conduct show that the linkage between God’s satisfaction and people’s satisfaction is embedded in the implementation of justice. In the social and communicative arena, justice-centeredness prepares the ground for social solidarity, reduction of cleavages, reinforcement of a sense of belonging to the political order, and the enhancement of social capital. The causal chain depicted in this research shows that these consequences, as a progressive cycle, reinforce each other: structural reform yields political sustainability, sustainability increases social capital, and social capital leads to greater effectiveness of structures. A comparative analysis with theories such as those of John Rawls and Francis Fukuyama shows that, although in Western thought justice is likewise a condition for governmental effectiveness and stability, in the Islamic intellectual system justice—beyond rational functions—is grounded in divine legitimacy, moral reform, and victory over falsehood. This study, while presenting a coherent model of the governmental consequences of justice, proposes a theoretical framework for evaluating and strengthening models of Islamic governance that can serve as a basis for comparative studies and indigenous policymaking. According to the presented model, justice-centeredness generates a positive cycle: starting from structural reform, leading to political sustainability and legitimacy, and ultimately elevating social capital and national cohesion; this social capital feeds back positively into structural effectiveness and sustains the cycle. The comparative analysis showed that although in Western theories justice is presented as a condition for governmental effectiveness and stability (as in Rawls and Fukuyama), in Islamic thought justice, in addition to rational functions, rests upon divine legitimacy, social reform, and victory over falsehood. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Justice-Centeredness, Islamic Governance, Legitimacy, Sustainability, Social Capital. | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
تمیمی آمدی، عبدالواحد. (1377). غررالحکم و درر الکلم. مصحح: سید مهدی رجایی. قم: دارالحدیث.
حرانی، ابن شعبه. (1404ق). تحف العقول عن آل الرسول. قم: نشراسلامی.
حسینی تاش، سید علی؛ واثق، قادر علی. (1393). حکمرانی خوب و ارائه حکمرانی شایسته؛ بررسی و شاخص‌های این دو از دیدگاه امیرالمومنین علی(ع). اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، 3(2)، صص28-7.
رجائی، زهرا؛ شبانی، محمد. (1403). واکاوی برخی بایسته‌های مدیریت و حکمرانی اسلامی در سیمای نامه 53 نهج‌البلاغه. حکمرانی و توسعه، 4(1)، صص136-113.
زمخشری، ابوالقاسم. (1412ق). ربیع الابرار و نصوص الاخبار. بیروت: اعلمی.
شریف رضی. (1387ق). نهج‌البلاغه. محقق: صبحی صالح. بیروت: بی‌نا.
شریف رضی. (1406ق). خصائص الائمه. محقق: امینی. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
صدر، محمدباقر. (1400). خلافت الانسان و شهادة الانبیاء. قم: مرکز نشر علوم اسلامی.
العینی. (بی‌تا). عمدة القاری. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
قاضی نعمان. (1383). دعائم الاسلام. قاهره: دارالمعارف.
لیثی واسطی. (بی‌تا). عیون الحکم و المواعظ. دارالحدیث.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحار الانوار. محقق: غفاری. بیروت: الوفا.
مطهری، مرتضی. (1374). عدل الهی. تهران: انتشارات صدرا.
نوری، میرزا حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل. بیروت: آل البیت(ع).
Fukuyama, F. (1995). Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. Free Press.
Rawls, J. (1971). A Theory of Justice. Harvard University Press.
Rothstein, B. (2011). The Quality of Government: Corruption, Social Trust, and Inequality in International Perspective. Chicago: University of Chicago Press. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 13 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 15 |
||