آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,548 |
| تعداد مقالات | 36,120 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,090,957 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,316,580 |
سیاست‌گذاری فناوری با رویکرد اسلامی در ایران؛ تحلیل نهادی، الزامات تقنینی و راهبردهای ارزش‌محور | ||
| مطالعات حکمرانی اسلامی | ||
| دوره 1، شماره 2، مهر 1404، صفحه 300-267 اصل مقاله (2.56 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/jislamicgo.2025.72090.1030 | ||
| نویسندگان | ||
| مهدی نصیری* 1؛ پریسا علیزاده2 | ||
| 1استادیار، گروه جامعهشناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران | ||
| 2استادیار، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، تهران، ایران. | ||
| تاریخ دریافت: 18 خرداد 1404، تاریخ بازنگری: 18 تیر 1404، تاریخ پذیرش: 08 مهر 1404 | ||
| چکیده | ||
| تحولات شتابان فناورانه در دهه‌های اخیر، ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان را به‌سرعت دگرگون کرده و فناوری را به یکی از مهم‌ترین محرک‌های تغییر در حکمرانی بدل ساخته است. حوزه‌هایی چون فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری، انرژی و هوش مصنوعی نه‌تنها فرصت‌های بی‌سابقه‌ای برای توسعه ایجاد کرده‌اند بلکه تهدیدات پیچیده‌ای را نیز بر امنیت، هویت فرهنگی و انسجام اجتماعی تحمیل کرده‌اند. در جمهوری اسلامی ایران، فناوری صرفاً مقوله‌ای فنی یا اقتصادی نیست، بلکه به‌عنوان پدیده‌ای ارزش‌محور با مبانی دینی و فرهنگی جامعه گره خورده و سیاست‌گذاری آن باید در چارچوب الزامات حکمرانی اسلامی بازتعریف شود. با وجود سیاست‌های کلی علم و فناوری که از سوی مقام معظم رهبری به‌عنوان سند بالادستی ابلاغ شده و بر شاخص‌هایی نظیر مرجعیت علمی، خودکفایی فناورانه، عدالت فناورانه و دسترسی عمومی تأکید دارد، ساختار نهادی حکمرانی فناوری کشور همچنان با چالش‌هایی همچون موازی‌کاری، تداخل وظایف، ضعف در هماهنگی میان نهادها و فقدان نهاد راهبری واحد مواجه است. مسئله محوری این پژوهش آن است که چگونه می‌توان الگویی بومی و کارآمد برای سیاست‌گذاری و حکمرانی فناوری در ایران طراحی کرد که هم با تحولات سریع جهانی همساز باشد و هم بر اصول و ارزش‌های اسلامی استوار گردد. هدف اصلی تحقیق، تحلیل نهادی سیاست‌گذاری فناوری در ایران با تمرکز بر رویکرد اسلامی و شناسایی الزامات تقنینی و راهبردهای ارزش‌محور برای اصلاح و ارتقای ساختار حکمرانی در این حوزه است. این مطالعه می‌کوشد علاوه بر بررسی وضع موجود و چالش‌های نهادی، معیارها و اصول اسلامی را در سیاست‌گذاری فناوری استخراج و تلفیق کند و چارچوب نظری و عملیاتی مناسبی برای مواجهه با پدیده‌های فناورانه ارائه دهد. از منظر نظری، تمرکز پژوهش بر تبیین جایگاه فناوری در اندیشه اسلامی، تفکیک فناوری‌های مجاز، ممنوع و ضروری، و تعیین نحوه تعامل نظام حکمرانی با هر یک از این دسته‌ها بر اساس مصالح عمومی و شرع مقدس است. در سطح عملی، هدف آن ایجاد الگویی برای هم‌افزایی میان نهادهای سیاست‌گذار، قانون‌گذار و ناظر و رفع نقاط تعارض و هم‌پوشانی میان وظایف آنان است. روش تحقیق، کیفی و بر پایه ترکیبی از تحلیل اسنادی، تحلیل محتوای هدایت‌شده و مصاحبه‌های عمیق با خبرگان علوم اسلامی و سیاست‌گذاری فناوری است. در گام نخست، چارچوب مفهومی تحقیق با استفاده از روش نظریه‌پردازی زمینه‌ای (Grounded Theory) و بر اساس داده‌های حاصل از گفت‌وگو با علمای حوزه علمیه قم تدوین شد. اسناد و قوانین بالادستی از جمله سیاست‌های کلی علم و فناوری، قوانین حمایت و جهش تولید دانش‌بنیان، قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه، مصوبات شورای‌عالی علوم، تحقیقات و فناوری و اسناد شورای‌عالی انقلاب فرهنگی به‌صورت هدفمند انتخاب و تحلیل قیاسی شدند. به منظور صحت‌سنجی یافته‌ها و استخراج راهکارها، دو نشست گروه کانونی با حضور هشت کارشناس از حوزه‌های فقه، حکمرانی، حقوق و سیاست‌گذاری علم و فناوری برگزار شد که در آن‌ها وضعیت موجود، فرضیه‌های تحقیق و پیشنهادهای اصلاحی به بحث و ارزیابی گذاشته شد. معیار انتخاب مشارکت‌کنندگان، تنوع تخصصی و بی‌طرفی نهادی بود تا تحلیل‌ها از سوگیری سازمانی در امان بماند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که حکمرانی فناوری در ایران باید هم‌زمان سه محور اصلی را در نظر گیرد: ساختار نهادی، جهت‌گیری ارزشی و چالش‌های اجرایی. از نظر ساختاری، تعدد نهادهای متولی و تداخل وظایف، نبود هماهنگی در سیاست‌گذاری و ضعف در نظارت، مانعی جدی بر سر راه انسجام راهبردی است. از منظر جهت‌گیری ارزشی، در اندیشه اسلامی فناوری یک پدیده خنثی نیست بلکه باید ذیل ملاحظات اخلاقی، شرعی و اجتماعی هدایت شود و در خدمت عزت، استقلال و عدالت جامعه قرار گیرد. یافته‌ها نشان می‌دهد که فناوری‌ها را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم کرد: فناوری‌های مجاز (حلال) که آثار محرمه ندارند و استفاده از آن‌ها مشروع است، فناوری‌های ممنوع که موجب فساد، تضعیف اخلاق و تهدید امنیت جامعه می‌شوند و بایستی محدود یا حذف گردند، و فناوری‌های ضروری که کسب و توسعه آن‌ها برای حفظ موجودیت و اقتدار جامعه اسلامی واجب است؛ مانند فناوری‌های دفاعی و امنیتی. پژوهش همچنین نشان می‌دهد که راهبردهای حکمرانی فناوری را باید در دو طیف اصلی طراحی کرد: راهبردهای توسعه‌ای برای گسترش فناوری‌های حلال و ضروری، و راهبردهای محدودکننده برای مهار فناوری‌های مضر و نامطلوب. در راهبرد توسعه‌ای، بر مبنای تعالیم قرآنی و روایی، پیشرفت علمی و نوآوری نه تنها مجاز بلکه یک وظیفه دینی و اجتماعی قلمداد می‌شود. آیات قرآن همچون «وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّة» بر آمادگی همه‌جانبه در حوزه‌های قدرت، از جمله قدرت علمی و فناورانه، تأکید می‌کنند. در راهبرد محدودکننده نیز، مقابله با فناوری‌هایی که بستر انحطاط اخلاقی، وابستگی اقتصادی یا سلطه سیاسی بیگانگان را فراهم می‌کنند، بخشی از وظایف ذاتی حکمرانی اسلامی شمرده می‌شود. بر این اساس، مدل پیشنهادی تحقیق برای حکمرانی فناوری در ایران شامل بازمهندسی نقش‌ها و مأموریت‌های نهادی، تقویت نقش تقنینی و نظارتی مجلس، ایجاد نهاد هماهنگ‌کننده ملی و استقرار سازوکارهای بومی ارزیابی فناوری بر پایه معیارهای شرعی و ارزش‌های اسلامی است. این مدل می‌تواند با یکپارچه‌سازی سیاست‌گذاری، ارتقای پاسخ‌گویی نهادی و تضمین تحقق عدالت فناورانه، مسیر توسعه‌ای را ترسیم کند که ضمن بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های علمی و فناورانه، از آسیب‌های فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی پیشگیری نماید. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| سیاست‌گذاری فناوری؛ حکمرانی اسلامی؛ رویکرد اسلامی؛ فناوری‌های نوین؛ ساختار نهادی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Technology Policy with an Islamic Approach in Iran: Institutional Analysis, Legislative Requirements, and Value-Oriented Strategies | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mahdi Nasiri1؛ Parisa Alizadeh2 | ||
| 1Assistant Professor, Department of Sociology, Research Institute of Hawza and University, Qom, Iran | ||
| 2Assistant Professor, National Research Institute for Science Policy, Tehran, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The rapid technological transformations of recent decades have swiftly altered the world’s political, economic, social, and cultural structures and have made technology one of the most important drivers of change in governance. Fields such as information technology, biotechnology, energy, and artificial intelligence have not only created unprecedented opportunities for development but have also imposed complex threats to security, cultural identity, and social cohesion. In the Islamic Republic of Iran, technology is not merely a technical or economic matter; rather, as a value-oriented phenomenon it is intertwined with the society’s religious and cultural foundations, and its policy-making must be redefined within the framework of the requirements of Islamic governance. Despite the “General Policies of Science and Technology” promulgated by the Supreme Leader as an upstream document—emphasizing indices such as scientific authority, technological self-sufficiency, technological justice, and public access—the institutional structure of technology governance in the country still faces challenges such as duplication, overlapping mandates, weak inter-institutional coordination, and the absence of a single steering authority. The core problem of this study is how to design an indigenous and efficient model for technology policy and governance in Iran that both aligns with rapid global transformations and rests upon Islamic principles and values. The main objective is to conduct an institutional analysis of technology policy in Iran with a focus on the Islamic approach and to identify legislative requirements and value-oriented strategies for reforming and enhancing the governance structure in this domain. In addition to reviewing the status quo and institutional challenges, the study seeks to extract and integrate Islamic criteria and principles into technology policy and to present an appropriate theoretical and operational framework for addressing technological phenomena. At the theoretical level, the research 268 Islamic Governance Studies, Vol. 1, No. 2, 2025 focuses on explaining the place of technology in Islamic thought, distinguishing among permissible (ḥalāl), prohibited (ḥarām), and necessary (wājib) technologies, and determining how the governance system should interact with each of these categories on the basis of public interest (maṣlaḥa) and the Sacred Law (al-sharīʿa). At the practical level, its aim is to create a pattern for synergy among policy-making, legislative, and oversight bodies and to remove points of conflict and overlap among their functions. The method is qualitative, combining documentary analysis, directed content analysis, and in-depth interviews with experts in Islamic sciences and technology policy. First, the study’s conceptual framework was developed using Grounded Theory based on data obtained from interviews with scholars of the Qom seminary. Upstream documents and laws—including the General Policies of Science and Technology, the Laws on Supporting and “Leaping” Knowledge-Based Production, the Law on the Permanent Provisions of Development Programs, resolutions of the Supreme Council of Science, Research, and Technology, and documents of the Supreme Council of the Cultural Revolution—were purposively selected and deductively analyzed. To validate findings and extract solutions, two focus group sessions were held with eight experts in fiqh, governance, law, and science-and-technology policy, in which the status quo, research hypotheses, and reform proposals were discussed and assessed; participant selection prioritized disciplinary diversity and institutional neutrality to minimize organizational bias. The findings show that technology governance in Iran must simultaneously account for three principal axes: institutional structure, value orientation, and implementation challenges. Structurally, the multiplicity of responsible bodies and overlapping mandates, lack of coordination in policy-making, and weak oversight are serious obstacles to strategic coherence. From a value perspective, within Islamic thought technology is not neutral; it must be guided under ethical, legal (sharʿī), and social considerations and placed in the service of the community’s dignity, independence, and justice. The results indicate that technologies can be divided into three broad categories: permissible (ḥalāl) technologies that do not entail prohibited effects and whose use is licit; prohibited (ḥarām) technologies that engender corruption, undermine morality, or threaten the community’s security and must be restricted or eliminated; and necessary (wājib) technologies whose acquisition and development are obligatory to preserve the existence and power of the Islamic society, such as defense and security technologies. The study further shows that technology-governance strategies should be designed along two principal spectra: developmental strategies for expanding ḥalāl and necessary technologies, and restrictive strategies for containing harmful and undesirable technologies. In the developmental spectrum, based on Qur’anic and hadith teachings, scientific advancement and innovation are not only permissible but a religious and social duty; Qur’anic verses such as “And prepare against them whatever force you can” (al-Anfāl 8:60) emphasize comprehensive preparedness in domains of power, including scientific and technological power. In the restrictive spectrum, confronting technologies that provide grounds for moral decay, economic dependency, or foreign political domination is deemed an intrinsic duty of Islamic governance. Accordingly, the study’s proposed model for technology governance in Iran includes re-engineering institutional roles and missions, strengthening the legislature’s lawmaking and oversight functions, establishing a national coordinating authority, and instituting indigenous technology-assessment mechanisms grounded in sharʿī criteria and Islamic values. By integrating policy-making, enhancing institutional accountability, and ensuring the realization of technological justice, this model can chart a developmental path that maximizes scientific and technological capacities while preventing cultural, ethical, and social harms. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Technology Policy, Islamic Governance, Islamic Approach, Emerging Technologies, Institutional Structure | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله. (1404ق). شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید. محقق/ مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.
اینگولد، ت. (1373). ابزارها، ذهن‌‌ها و ماشین‌‌ها: گذری به فلسفه تکنولوژی. مترجم: ثلاثی. مطالعات جامعه‌شناختی، 73(7).
بکفورد، جیمز آرتور. (1388). دین و جامعه صنعتی پیشرفته. مترجم: فاطمه گلابی. تهران: انتشارات کویر.
توکل، محمد. (1390). جامعهشناسی تکنولوژی. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
ثواقب، جهانبخش. (1379). نگرشی تاریخی بر رویارویی غرب با اسلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
جرج، سوزان. (1390). دین و تکنولوژی در قرن بیست و یکم (ایمان در دنیای الکترونیکی). مترجم: علی اصغر دارایی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حاجی‌حسینی، حجت‌اله؛ کریم‌میان، زهره. (1398). فرآیند سیاست‌گذاری و حکمرانی علم، فناوری و نوآوری. سیاست علم و فناوری، 11(2)، صص71-86.
خلیل، طارق. (1386). مدیریت تکنولوژی، رمز موفقیت در رقابت و خلق ثروت. مترجمان: سید محمد اعرابی و داود ایزدی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
شریف‌زاده، مریم؛ زمانی، علامحسین؛ کرمی، عزت اله؛ ایمان، محمدتقی؛ خلیلی، داور. (1391). رویکرد نظریه شبکه کنشگران و کاربرد آن در بررسی سامانه اطلاعات اقلیمی کشاورزی. پردازش مدیریت اطلاعات، 28(2)، صص433-454.
قاضی‌نوری، سید سپهر؛ قاضی‌نوری، سید سروش. (1391). مقدمه‌ای بر سیاست‌گذاری علم، فناوری و نوآوری. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
مجلسی، محمدباقر. (1402ق). بحار الانوار. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
محسنی، منوچهر. (1392). مبانی جامعهشناسی علم. تهران: انتشارات طهوری.
نصیری، مهدی. (1398). جامعهشناسی علم و فناوری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نصیری، مهدی. (1399). فناوری و دیدگاه علمای حوزه علمیه، بررسی میدانی بر اساس روش نظریه بنیانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ویلیامز، ریموند. (1396). جامعهشناسی فرهنگ. مترجم: حسن چاوشیان. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
هاچت، ادوارد جی؛ آمستردامسکا، الگا؛ لینچ، مایکل؛ واکمن، جودی. (1400). مطالعات علم و فناوری. مترجم: آریا متین. تهران: موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
یوسف حسن، احمد؛ هیل، ونالدر. (1377). صنایع مسلمین. مترجم: اردشیر اشراقی. تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله.
Al-Hassan, A.Y., Ahmed, M. & Iskandar, A.Z. (2001). The Different Aspects of Islamic Culture. Vol 4. Science and Technology in Islam. Unesco Publishing.
Azungah, T. (2018). Qualitative research: deductive and inductive approaches to data analysis. Qualitative Research Journal, 18(4), pp. 383-400. https://doi.org/10.1108/QRJ-D-18-00035 Bauchspies, W., Croissant, J. & Restivo, S. (2006). Science, Technology and Society: A Sociolocical Approach. USA: Blackwell Publishing.
Dictionary, O. (2005). Oxford english dictionary. (Simpson, Ja & Weiner, Esc, 3 ed.). Oxford: University Press.
Douglas, D. (2012). The Social Construction of Technological Systems. Anniversary edition: New Directions in the Sociology and History of Technology. (W. Bijker, T. Hughes, & T. Pinch, Eds.) London, England: MIT press.
Dusek, V. (2006). Philosophy of Technology, An introduction. Blackwell: Blackwell Publishing.
Jester, J. (1982). An analysis of the relationship between technology and organizational structure in community supervision agencies. New York: University Microfilms International.
Mitcham, C. (1994). Thinking through technology: the path between engineering and philosophy. Chicago and London: The university of Chicago Press.
Nasiri, Mahdi & Azkia, Mostafa, & Mahdavi, Seyyed Mohammad Sadegh (2016). Technology and muslims: a field study of iranian scholars. Zygon, 51(4).
Nolan, G. & Lenski, P. (2009). Human Society, an introduction to macrosociology. London: Paradigm Publishers, Boulder.
Olsen, J., Pedersen, S. & Hendricks, V. (2009). A Companion to the Philosophy of Technology. Paperback ed Wiley-Blackwell: John Wiley & Sons. Ltd, Publication.
Saunders, M., Lewis, P. & Thornhill, A. (2009). Research Methods for Business Students. Prentice Hall.
Vaismoradi, M., Jones, J., Turunen, H. & Snelgrove, S. (2016). Theme development in qualitative content analysis and thematic analysis. Journal of Nursing Education and Practice. https://doi.org/10.5430/jnep.v6n5p100
Williams-Jones, B. & Graham, J. (2003). Actor-network theory: a tool to support ethical analysis of commercial genetic testing. New Genetics and Society, 22(3), pp. 271-296.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 51 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 32 |
||