آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,525 |
| تعداد مقالات | 35,825 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,297,577 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 6,935,981 |
المستخلص: لغت‌نامه‌ای کهن از قرآن مجید | ||
| آینه پژوهش | ||
| دوره 36، شماره 213، مرداد و شهریور 1404، صفحه 449-472 اصل مقاله (3.29 M) | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/jap.2025.78362 | ||
| نویسندگان | ||
| عارف نوشاهی* ؛ شیوا امیرهدایی | ||
| تاریخ دریافت: 19 مهر 1404، تاریخ پذیرش: 19 مهر 1404 | ||
| چکیده | ||
| مقالۀ حاضر به معرفی، تحلیل و بررسی کتاب المستخلص اثر ابوالفضل (یا ابوالعِفّه) حافظ‌الدین کبیر محمد بن محمد بن نصر بخاری (متوفی ۶۹۳ق) می‌پردازد؛ اثری که یکی از مهم‌ترین فرهنگ‌های لغات قرآنی به زبان فارسی در سده‌های میانه اسلامی به شمار می‌رود. این فرهنگ بر اساس ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم شده و واژگان دشوار هر سوره را به فارسی روان و ساده معنی کرده است. افزون بر ترجمه، نویسنده به نکات ادبی، نحوی و صرفی پرداخته و گاه اطلاعاتی در مورد وجه تسمیه سوره‌ها، شمار آیات و مشتقات لغوی ارائه داده است. نگارنده ابتدا به پیشینۀ فرهنگ‌نویسی قرآنی به زبان فارسی از قرن پنجم تا هشتم هجری می‌پردازد و چهار شیوۀ رایج در ترتیب‌گذاری مدخل‌ها را معرفی می‌کند. سپس زندگی‌نامۀ علمی و اجتماعی مؤلف با استناد به منابع تاریخی و تراجم معتبر بازسازی شده است. بخش اصلی مقاله به معرفی ویژگی‌های زبانی و لغوی اثر اختصاص دارد؛ از جمله ثبت صورت‌های کهن واژگان فارسی، تغییرات آوایی و کاربردهای نادر امروزین. نمونه‌هایی از معادل‌های فارسی برای واژه‌های عربی و توضیح حروف مقطعه نیز ذکر شده است. نویسنده همچنین فهرستی مفصل از نسخه‌های خطی شناخته‌شدة المستخلص ارائه کرده و آنها را از نظر تاریخ کتابت، محل نگهداری، ویژگی‌های خط و حاشیه‌نویسی توصیف می‌کند. این فهرست شامل نسخه‌های کهن سده هشتم هجری (مانند نسخۀ ایاصوفیه ۷۱۰ ق و نسخۀ گنج‌بخش ۷۲۲ ق) تا نسخه‌های متأخر سده یازدهم است. در ادامه، تلخیص‌هایی که از این کتاب تهیه شده، از جمله خلاصۀ المستخلص و نیز چاپ‌های مهم معاصر آن معرفی می‌شود. همچنین نسبت و تفاوت این اثر با کتاب‌های هم‌دوره به‌ویژه خلاصه جواهرالقرآن اثر ابوبکر ملتانی، بررسی و تفاوت در ترتیب سوره‌ها و شمار مدخل‌ها تبیین شده است. نتیجۀ مقاله نشان می‌دهد که المستخلص افزون بر ارزش دینی و قرآنی، منبعی بی‌بدیل برای پژوهش‌های زبان‌شناسی تاریخی و مطالعه فارسی قرآنی در سده‌های میانه است. این اثر با بهره‌گیری از فارسی معیار آن روزگار و ثبت اشکال کهن و گاه منسوخ واژگان، برای محققان حوزۀ زبان و ادبیات فارسی، علوم قرآنی و نسخه‌شناسی اهمیت مضاعف دارد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| المستخلص؛ حافظ‌الدین کبیر بخاری؛ فرهنگ لغات قرآن؛ نسخه‌شناسی؛ لغت‌نامه‌های کهن؛ زبان فارسی میانه اسلامی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| al-Mustakhlaṣ: An Early Persian Lexicon of the Quran | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Aref Nushahi؛ Shiva Amir-Hudaie | ||
| چکیده [English] | ||
| This article introduces, analyzes, and evaluates the work al-Mustakhlaṣ by Abū al-Faḍl (or Abū al-‛Iffa) Ḥāfiẓ al-Dīn Kabīr Muḥammad b. Muḥammad b. Naṣr al-Bukhārī (d. 693/1294). This text constitutes one of the most important Persian lexicons of Qurʾānic vocabulary from the medieval Islamic period. Organized according to the sequence of the Qurʾānic sūras, it explains the difficult words of each sūra in clear and straightforward Persian. In addition to translation, the author addresses philological, grammatical, and morphological points, and at times provides information on the names of the sūras, the number of their verses, and lexical derivatives. The article first surveys the history of Qurʾānic lexicography in Persian from the 5th/11th to the 8th/14th centuries, outlining four common methods for arranging lexical entries. It then reconstructs the scholarly and social biography of the author based on reliable historical and biographical sources. The core section is devoted to the linguistic and lexical features of the work, including the recording of early Persian word-forms, phonetic shifts, and rare or obsolete usages. Examples are given of Persian equivalents for Arabic terms, as well as explanations of the disjoined letters (ḥurūf muqaṭṭa‛a). A detailed catalogue of extant manuscripts of al-Mustakhlaṣ is presented, described with regard to date, location, script, and marginalia. These include early 8th/14th-century copies (such as Aya Sofya 710/1310 and Ganjbakhsh 722/1322) as well as later 11th/17th-century exemplars. The article also introduces later abridgments of the work—such as Khulāṣat al-Mustakhlaṣ—together with its major modern editions. Moreover, its relation to and differences from contemporary works, particularly Khulāṣat Jawāhir al-Qurʾān by Abū Bakr Maltānī, are discussed, with special attention to the order of sūras and number of entries. The study concludes that al-Mustakhlāṣ, in addition to its religious and Qurʾānic significance, is an invaluable resource for historical linguistics and for the study of Qurʾānic Persian in the medieval period. By employing the standard Persian of its age while preserving archaic and at times obsolete forms, the work holds exceptional importance for scholars of Persian language and literature, Qurʾānic studies, and codicology. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| al-Mustakhlaṣ, Ḥāfiẓ al-Dīn Kabīr al-Bukhārī, Qurʾānic lexicography, codicology, early lexicons, medieval Persian language | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 4 |
||