آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,535 |
| تعداد مقالات | 35,955 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,847,334 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,263,232 |
محمد عابد الجابری و نقد عقلانیت عربی | ||
| آینه پژوهش | ||
| دوره 36، شماره 213، مرداد و شهریور 1404، صفحه 189-215 اصل مقاله (682.14 K) | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/jap.2025.78375 | ||
| نویسنده | ||
| حمیدرضا تمدن* | ||
| تاریخ دریافت: 19 مهر 1404، تاریخ پذیرش: 19 مهر 1404 | ||
| چکیده | ||
| بررسی میراث مکتوب عربی ـ اسلامی(تراث) و نسبت آن با دنیای معاصر، از قرن نوزدهم میلادی و هم‌زمان با دوران بیداری عربی(عصر النهضة) به یکی از مسائل محوری اندیشه در جهان عرب بدل شد. این مسئله که ابتدا جنبه‌ای فرهنگی ـ معرفتی داشت، به‌سرعت با دغدغه‌های سیاسی درباره علل پیشرفت غرب و واپس‌ماندگی مسلمانان گره خورد و به شکل‌گیری دوگانۀ «سنت ـ مدرنیته» (اصالت ـ معاصرت) انجامید. در پاسخ به این وضعیت، رویکردهای متفاوتی ظهور کرد: از جریان‌های هویت‌گرا و اصلاح‌گران دینی (چون طهطاوی و عبده) که میراث را نیازمند بازنگری می‌دیدند، تا تاریخ‌نگاری اندیشه (مانند احمد امین و عبدالرحمن بدوی) و خوانش‌های ایدئولوژیک (سلفی، لیبرال، مارکسیستی) که به‌ویژه پس از شکست ۱۹۶۷ شدت گرفت. در این میان، محمد عابد الجابری با طرح پروژه «نقد عقل عربی»، گذاری مهم از نقد محتوای میراث به نقد بنیان‌های معرفتی و سازوکارهای تولید اندیشه در فرهنگ عربی ـ اسلامی را رقم زد. او ساختار عقل عربی را متشکل از سه نظام معرفتی متعارض تحلیل کرد: ۱. نظام بیانی، مبتنی بر متن (قرآن و سنت) و زبان عربی که بر علوم نقلی و کلامی حاکم است و سازوکار اصلی‌اش قیاس فقهی و کلامی است؛ ۲. نظام عرفانی، ریشه‌دار در هرمسی‌گری و گنوستیسیسم پیشااسلامی که بر کشف و شهود و تأویل باطنی تأکید دارد و در فلسفه مشرقی (فارابی، ابن‌سینا)، تصوف و تشیع (به‌ویژه اسماعیلیه) تجلی یافته و از منظر جابری «عقل مستعفی» است؛ ۳. نظام برهانی، مبتنی بر عقلانیت ارسطویی و استدلال منطقی که در فلسفه اسلامی به‌ویژه در اندیشه فیلسوفان مغرب عربی (ابن‌رشد) به اوج رسید، اما در برابر دو نظام دیگر در حاشیه ماند. جابری چیرگی دو نظام بیان و عرفان را عامل اصلی انحطاط و زوال عقلانیت در جهان عرب می‌داند و راه برون‌رفت را در احیای نظام برهانی می‌جوید. تحلیل او ضمن نقد نگاه شرق‌شناسانه، خود به دلیل جانبداری از عقلانیت مغربی در برابر مشرقی، متأثر از گرایش‌های ایدئولوژیک (ناسیونالیسم عربی) دانسته شده است. نویسنده در این مقاله ابتدا خلاصه‌ای از اندیشه‌های جابری ارائه می‌کند و درنهایت به این نتیجه رسیده است که هم پروژه نقد عقلانیت عربی و هم طرح‌های مشابه که سبب پدید‌آمدن مصلحان دینی در جهان عرب شد، در تشخیص درد و درمان جوامع اسلامی به خطا رفته‌اند و بر عوامل اقتصادی و اجتماعی چشم پوشیده‌اند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| میراث کهن؛ نقد عقل عربی؛ محمد عابد الجابری؛ بیان؛ برهان؛ عرفان | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Muḥammad ‛Ābid al-Jābirī and the Critique of Arab Rationality | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Hamid-Reza Tamaddon | ||
| چکیده [English] | ||
| The examination of the Arab-Islamic written heritage (turāth) and its relationship with the modern world became one of the central issues of Arab thought from the nineteenth century onward, particularly during the Arab Awakening. What initially appeared as a cultural-intellectual concern soon became intertwined with political anxieties regarding the causes of Western progress and Muslim decline, crystallizing into the dichotomy of “tradition and modernity”. In response, various approaches emerged: identity-oriented and religious reformist currents (such as Ṭahṭāwī and ‛Abduh) who saw the heritage as requiring reinterpretation; intellectual historians (like Aḥmad Amīn and ‛Abd al-Raḥmān Badawī); and ideological readings (Salafī, liberal, Marxist), which grew especially prominent after the defeat of 1967. Within this context, Muḥammad ‛Ābid al-Jābirī advanced his project of “Critique of Arab Reason,” marking a significant shift from merely critiquing the content of the heritage to scrutinizing the epistemological foundations and mechanisms of thought production in Arab-Islamic culture. He analyzed Arab reason as comprising three competing epistemological systems: 1- The bayānī system, rooted in scripture (Qurʾān and Sunna) and the Arabic language, governing the transmitted and theological sciences, whose chief mechanism is juridical and theological analogy (qīyās). 2- The ʿirfānī system, deriving from pre-Islamic Hermeticism and Gnosticism, emphasizing mystical intuition and esoteric interpretation (taʾwīl), manifest in Eastern philosophy (al-Fārābī, Ibn Sīnā), Sufism, and Shīʿism (especially Ismailism). From Jābirī’s perspective, this represents a “resigned” or “withdrawn reason.” 3- The burhānī system, based on Aristotelian rationality and logical demonstration, which reached its peak in Islamic philosophy—particularly in the Maghrib with Ibn Rushd—yet remained marginalized in comparison to the other two. Jābirī attributed the decline of rationality in the Arab world to the dominance of the bayānī and ‛irfānī systems, arguing that revival depended on restoring the burhānī model. While his analysis countered orientalist views, it has itself been criticized for ideological bias—namely, privileging Maghribī rationality over Mashriqī thought, reflecting Arab nationalist tendencies. In this article, the author first outlines Jābirī’s key ideas and concludes that both his project of critiquing Arab rationality and similar reformist schemes in the Arab world misdiagnosed the malaise of Islamic societies. They overlooked the decisive role of economic and social factors while misplacing emphasis on epistemological reform alone. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Arab-Islamic heritage (turāth), critique of Arab reason, Muḥammad ‛Ābid al-Jābirī, bayān, burhān, ‛irfān | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 76 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 37 |
||