آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شمارهها | 2,576 |
| تعداد مقالات | 36,643 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,930,197 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,699,824 |
نقش عنصر تقیه در سیر تاریخی بیان احکام از سوی معصومان(ع)؛ مطالعه موردی: حکم روزۀ عاشورا | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 2، تیر 1404، صفحه 126-103 اصل مقاله (2.45 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2022.62528.2221 | ||
| نویسندگان | ||
| محمدحسین افراخته* 1؛ نجمه صالحی2 | ||
| 1دانشجوی دکتری، گروه تاریخ اسلام، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| 2دانشجوی دکتری، گروه تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم(ع)، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 06 آذر 1400، تاریخ بازنگری: 09 شهریور 1404، تاریخ پذیرش: 10 مرداد 1401 | ||
| چکیده | ||
| توجه به عنصر حیاتی تقیه، در تعامل با روایات اهل بیت(ع) و همچنین در تحلیل اعتقادات و تاریخ تفکر شیعه، بسیار راهگشا است. ائمه(ع) به عنوان رهبران جامعه شیعه، نهتنها در مباحث مرتبط با اندیشه امامت، بلکه در مسائل فقهی حساسیتزا نیز، به ویژه احکامی که به نوعی با بحث امامت ارتباط داشتند، رویه تقیه را در پیش گرفتهاند. پس از شهادت امام حسین(ع)، به دلیل تبلیغات بنی امیه در برگزاری جشن و روزه گرفتن در روز عاشورا، این مسئله فقهی به نوعی جنبۀ اجتماعی به خود گرفت، به طوری که اهل سنت و بنی امیه میتوانستند از طریق پایبندی یا عدم پایبندی به آن، شیعه را از غیرشیعه بازشناسند؛ به همین دلیل ائمه(ع) برای حفظ جان شیعیان مجبور به تقیه شدهاند. این نوشتار با توجه به منابع حدیثی و رجالی و دادههای تاریخی و با تکیه بر منابع کتابخانهای، درصدد پاسخ به این سؤال است که به عنوان مطالعه موردی، کارکرد تقیه در مورد سیر تاریخی بیان حکم فقهی روزه روز عاشورا چگونه بوده است؟ در راستای پاسخ به این سؤال، پس از بیان اهمیت تقیه که معمولاً از اهل سنت انجام میشده است، گونهای خاص از تقیه معرفی شده که ائمه(ع) از اهل سنت تقیه نمیکردند، بلکه گاه حکم تقیهای را برای شیعیان خود بازمیگفتند؛ چرا که به دلیل سیطرۀ فکری، سیاسی و اجتماعی اهل سنت و بنیامیه، یا سکونت راوی در شهری با اکثریت سنّینشین یا تعامل او با دربار و اهل سنت، ناگزیر بودند فتاوای اهل سنت را بیان کنند؛ این گونه از تقیه را میتوان «تقیه به نفع شیعیان» نام برد. در ادامه، براساس این نوع از تقیه، روایات نقل شده در موضوع روزۀ روز عاشورا و سیر زمانی آنها مورد واکاوی قرار گرفته است. یافتهها نشان میدهند که امامان(ع) در دوران بنی امیه، در بیان حکم مذکور با در پیش گرفتن رویکرد تقیه به سه عنصر اصلی فضای فکری جامعه، اعتقاد مخاطب و محل سکونت راوی توجه ویژهای داشته و فضائلی را برای روزه در این روز بیان کردهاند که مشابه روایات اهلسنت هستند. تمامی این احادیث به راویانی گفته شدهاند که از بزرگان اهل سنت بودند، یا از فرقههای شیعه، به ویژه زیدیه که تحت تأثیر اهلسنت بودند، یا با وجود شیعه بودن در شهرهای با اکثریت اهل سنت (مانند مکه و بصره) ساکن بودند؛ لذا ائمه(ع) با رعایت تقیه، روزۀ روز عاشورا را تأیید نموده و فضائلی را نیز برای آن بیان کردهاند. در اواخر دوران بنی امیه و اوایل دوران بنی عباس که کمی از محدودیتهای اجتماعی و سیاسی کاسته شد، نیاز به تقیه کمتر شده و روایاتی در مذمت روزه در این روز بیان شدهاند. روایات نقل شده در منع از روزه در این روز، یا به صورت نهی بدون ذکر دلیل هستند، یا منع از روزه در این روز همراه با بیان عقابی دردناک برای این عمل بیان شدهاند. بررسی روایات منع روزه در عاشورا، اولاً همگی در دوران بنیعباس هستند؛ ثانیاً تمامی راویان این احادیث از امام، شیعه امامی مذهب بودند و ثالثاً در شهر کوفه که اکثریت آن را شیعیان تشکیل میدادند، ساکن بودند؛ لذا، به همین دلایل، ائمه(ع) برخلاف روایات دسته اول، نهتنها نیازی به تقیه در بیان حکم روزه در این روز نمیدیدند، بلکه از روزه در این روز با بیان عقاب آن منع کردهاند. توجه به این نکتۀ کلیدی در رفتار علمی و عملی اهل بیت(ع) میتواند در دیگر فروعات فقهی اختلافی شیعه و اهل سنت و همچنین در بررسی تاریخ تفکر شیعه بسیار راهگشا باشد. | ||
| کلیدواژهها | ||
| روزه؛ روز عاشورا؛ تقیه؛ احکام | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Role of Dissimulation in the Historical Process of Ruling Statement by the Infallibles (PBUT): A Case Study of the Ruling related to the Fasting on the Day of ʿĀshūrāʾ | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohammd Hossein Afrakhteh1؛ Najmeh Salehi2 | ||
| 2Ph.D., Student, Department of Islamic History, Baqir al-Olum University, Qom, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| Attention to the vital element of dissimulation is highly instructive both in engaging with the traditions of the Ahl al-Bayt (PBUH) and in analyzing Shiite beliefs and intellectual history. The Imams (PBUT), as leaders of the Shiite community, adopted the practice of dissimulation not only in matters related to the doctrine of Imamate but also in sensitive jurisprudential issues, particularly rulings that carried political or social implications. After the martyrdom of Imam Hussain (PBUH), due to Umayyad propaganda promoting festivities and fasting on the day of ʿĀshūrāʾ, this legal issue acquired a social dimension, as Sunnis and Umayyad could distinguish Shiites from others based on their adherence or non-adherence. Consequently, Imams (PBUT) were compelled to practice dissimulation to protect the lives of their followers. This study, drawing on ḥadīthi, biographical, and historical sources through a library-based method, addresses the question on what role the dissimulation played in the historical trajectory of rulings on fasting on ʿĀshūrāʾday. Alongside the general type of dissimulation directed toward Sunnis, a particular form is identified whereby Imams (PBUH) articulated dissimulation -based rulings to their own Shiite followers—what may be termed “dissimulation for the benefit of Shiites.” Owing to the intellectual, political, and social dominance of Sunnis under the Umayyad, the residence of transmitters in Sunni-majority cities, or their direct contact with Sunni authorities, the Imams sometimes echoed Sunni positions for the protection of their community. In this framework, narrations concerning fasting on ʿĀshūrāʾ day in Umayyad era emphasized virtues resembling Sunni reports and were transmitted to Sunni scholars, Shiite subgroups such as the Zaidi under Sunnites’ influence, or Imāmī transmitters living in Sunni-majority centers like Mecca and Basra. By contrast, in the late Umayyad and early ʿAbbāsid period, as political and social constraints eased, the need for dissimulation declined, and reports condemning the fast emerged. These prohibitive narrations either simply forbade the fast or associated it with severe punishment, and notably, they were all transmitted in the ʿAbbāsid era by Imāmī transmitters residing in Kufa, a Shiite-majority city. Accordingly, Imams (PBUT) moved from a strategy of cautious affirmation under dissimulation to outright prohibition when conditions allowed. Considering this crucial aspect of Ahl al-Bayt’s (PBUT) scientific and practical conduct can illuminate other contested legal issues between Sunnites and Shiites and offer valuable insights into the broader history of Shiite thought. | ||
| کلیدواژهها [English] | ||
| Fasting, ʿĀshūrāʾ, dissimulation, legal rulings | ||
| مراجع | ||
|
ابنابیحاتم، عبدالرحمن (1952م). الجرح و التعدیل. حیدرآباد: مطبعة مجلیس دائرةالمعارف النظامیة، ج7، 5.
ابنادریس، محمدبن منصور (1429ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی. چاپ شده در ضمن موسوعة ابنادریس حلّی. تصحیح سید محمدمهدی الموسوی الخرسان. قم: دلیل ما، ج5.
ابنالبراج، عبدالعزیز (1406ق). المهذب. باشراف آیةالله شیخ جعفر سبحانی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج2.
ابنحبان، محمد (1973م). الثقات. حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرةالمعارف النظامیة، ج7.
ابنحبان، محمد (2000م). المجروحین من المحدثین. تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی. بیروت: دار الصمیعی، ج1.
ابنحمزه، محمدبن علی (1408ق). الوسیلة الی نیل الفضیلة. تحقیق محمد حسون. قم: مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی.
ابنسعد، محمد (1322ق). الطبقات الکبری. تصحیح ادوارد زاخاو. لیدن: بریل، ج6.
ابنعدی، عبدالله (بیتا). الکامل فی ضعفاء الرجال. بیروت: دارالفکر، ج7.
ابنفهد، عمر (2005م). اتحاف الوری باخبار امالقری. تحقیق فهیم محمد شلتوت. مکه: جامعة امالقری، ج2.
ابنقدامة، احمد (1969م). المغنی. تصحیح طه محمد الزینی. القاهرة: مکتبة القاهرة، ج6.
ابنقولویه، جعفربن محمد (1429ق). کامل الزیارات. تصحیح جواد قیومی. قم: نشر الفقاهه.
ابنکثیر، اسماعیلبن عمر (1990م). البدایة و النهایة. بیروت: مکتبة المعارف، ج9-10.
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (1996م). حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. قاهره: مکتبة الخانجی.
اردبیلی، احمدبنمحمد (1419ق). مجمع الفائدة و البرهان، تصحیح مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی، حسین یزدی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج11.
اشعری، ابوالحسن (2005م). مقالات الاسلامیین. تصحیح هلموت ریتر. بیروت: دار النشر.
افراخته، محمدحسین (1397). شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهارم هجری. تهران: نگاه معاصر.
اقوام کرباسی، اکبر (1391). مرجئه شیعه. نقد و نظر، شماره 67، ص34-66.
انصاری، زکریا (بیتا). فتح الوهاب بشرح منهج الطلاب. القاهرة: دار المعرفه، ج2.
بحرانی، شیخ یوسف (1985م). الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. تصحیح محمدتقی ایروانی. بیروت: دار الاضواء، ج3-4.
بخاری، محمدبن اسماعیل (بیتا). التاریخ الکبیر. حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرةالمعارف النظامیة، ج1، 7، 5.
برقی، احمدبن عبدالله (1342). رجال. تصحیح سیدکاظم الموسوی المیاموی. تهران: دانشگاه تهران.
برقی، احمدبن محمد (1370ق). المحاسن. تصحیح سید جلالالدین ارموی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
بغدادی، عبدالقاهربن طاهر (1964م). الفرق بن الفرق. تصحیح محمد محییالدین عبدالحمید. القاهرة: مطبعة محمدعلی صبیح.
بلاذری، احمدبن یحیی (1996م). جمل من انساب الاشراف. تصحیح سهیل زکار و ریاض الزرکلی. بیروت: دار الفکر، ج3.
بیرونی، ابوریحان (1878م). الآثار الباقیة. تصحیح ادوارد زاخاو. لایپزیگ.
تهرانی، آقابزرگ (1983م). الذریعة الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الاضواء، ج1، 4.
جمعی از نویسندگان (1423ق). اصول الستة عشر. قم: دارالحدیث.
حلّی، یحیی بن سعید (1405ق). الجامع للشرائع. باشراف آیة الله جعفر سبحانی. قم: منشورات مؤسسة سید الشهداء(ع).
خانی، حامد (1396). روزۀ عاشورا در دو سده نخست هجری (دستهبندی و گونهشناسی روایات). رهیافتهایی در علوم قرآن و حدیث، 49(99).
خطیب بغدادی، احمدبن علی (1931م). تاریخ بغداد. القاهرة: مکتبة الخانجی، ج9.
خوئی، سید ابوالقاسم (1390ق). معجم رجال الحدیث. نجف: مطبعة الآداب، ج18.
دینوری، ابوحنیفه (1959م). الاخبار الطوال. تصحیح عبدالمنعم عامر. القاهرة: وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
ذهبی، محمدبن احمد (1963م). میزان الاعتدال. تصحیح علی محمد البجاوی. القاهرة: مطبعة عیسی البابی الحلبی، ج4-2.
ذهبی، محمدبن احمد (1981م). سیر اعلام النبلاء. تصحیح شعیب الارناؤوط. بیروت: مؤسسة الرسالة، ج5، 9.
راوندی، قطبالدین (1409ق). الخرائج و الجرائح. تصحیح مؤسسة الامام المهدی(ع)، ج1.
زراری، ابوغالب (1411ق). رسالة ابیغالب الزراری الی ابن ابنه فی ذکر آلاعین. تصحیح سید محمدرضا حسینی جلالی. قم: مرکز البحوث و التحقیقات الاسلامیة.
زرکشی، محمد (1984م). البرهان فی علوم القرآن. تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. القاهرة: دار التراث، ج2.
سرخسی، شمسالدین (1989م). المبسوط. بیروت: دار المعرفة (افست چاپ قاهره)، ج29.
سید مرتضی، علیبن الحسین (1376). الذریعة الی اصول الشریعة. تصحیح ابوالقاسم گرجی. تهران: دانشگاه تهران، ج1.
سیوطی، جلالالدین (بیتا). الاتقان فی علوم القرآن. القاهرة: مطبعة الحجازی، ج2.
شربینی، محمد (2004م). الاقناع فی حل الفاظ ابیشجاع. تصحیح محمدعلی عوض و عادل احمد عبدالموجود. بیروت: دار الکتب العلمیه، ج2.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم (1967م). الملل و النحل. تحقیق محمد سید الکیلانی. القاهرة: مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ج1.
شهید اول، محمدبن مکی (1435ق). الدروس الشرعیة. چاپ شده در موسوعة الشهید الاول. تصحیح مجموعة من الحققین. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة، ج1.
شهید اول، محمدبن مکی (1435ق). اللمعة الدمشقیة. چاپ شده در موسوعة الشهید الاول. تصحیح مجموعة من الحققین. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
شهید ثانی، زینالدین (1434ق). الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. چاپ شده در موسوعة الشهید الثانی. تصحیح مجموعة من الحققین. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة، ج3-4.
شهید ثانی، زینالدین (1434ق). حاشیة المختصر النافع. چاپ شده در موسوعة الشهید الثانی. تصحیح مجموعة من الحققین. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
شهید ثانی، زینالدین (1434ق). حاشیة شرائع الاسلام. چاپ شده در موسوعة الشهید الثانی. تصحیح مجموعة من الحققین. قم: مرکز العلوم و الثقافة الاسلامیة.
شیخ انصاری، مرتضی (1414ق). رسائل فقهیة. تصحیح جمعی از محققان. قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1385ق). علل الشرائع. تصحیح سید محمدصادق بحرالعلوم. نجف: منشورات المکتبة الحیدریة، ج2.
شیخ صدوق، محمدبن علی (1389ق). الخصال. تصحیح علیاکبر غفاری. تهران: مکتبة الصدوق، ج2.
شیخ صدوق، محمدبن علی (1429ق). من لایحضره الفقیه. تصحیح علیاکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج4، 2.
شیخ صدوق، محمدبن علی (1432ق). المقنع. قم: مؤسسة الامام الهادی(ع).
شیخ صدوق، محمدبن علی (1432ق). الهدایه. قم: مؤسسة الامام الهادی(ع).
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1373). رجال. تصحیح جواد قیومی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1376ق). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار. تصحیح سید حسن الموسوی الخرسان. نجف: دار الکتب الاسلامیه، ج2.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1379ق). تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة. تصحیح سید حسن الموسوی الخرسان. نجف: دار الکتب الاسلامیة، ج1-2، 6، 9، 4.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1411ق). مصباح المتهجد و سلاح المتهجد. بیروت: مؤسسة الفقه الشیعة، ج2.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1414ق). الامالی. تصحیح قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة. قم: مؤسسة البعثة.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1417ق). العدة فی اصول الفقه. تحقیق محمدرضا الانصاری القمی. قم: مؤسسة البعثة، ج1.
شیخ طوسی، محمدبن حسن (1420ق). فهرست. تصحیح سید عبدالعزیز طباطبائی. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
شیخ طوسی، محمدبنحسن (1437ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج3.
شیخ مفید، محمدبن محمد (1413ق). تصحیح اعتقادات الامامیة. تصحیح حسین درگاهی. قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
شیخ مفید، محمدبن محمد (1430ق). المقنعة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین.
طبری، محمدبن جریر (1962م). تاریخ الرسل و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. القاهرة: دار المعارف بمصر، ج5.
طبسی، نجمالدین (1380ق). صوم عاشوراء بین السنة النبویة و البدعة الامویة. قم: انتشارات عهد.
عسقلانی، ابنحجر (1325ق). تهذیب التهذیب. حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرةالمعارف النظامیة، ج2، 8، 6.
عسقلانی، ابنحجر (1331ق). لسان المیزان. حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرةالمعارف النظامیة، ج6.
علامة حلّی، حسنبن یوسف (1410ق). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. تحقیق فارس الحسون. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج2.
علامة حلّی، حسنبن یوسف (1420ق). تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة. تحقیق ابراهیم بهادری. قم: مؤسسة الامام الصادق(ع)، ج 5.
علامة حلّی، حسنبن یوسف (1438ق). قواعد الاحکام. قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ج3.
علی، جواد (1993م). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام. بغداد: جامعة بغداد، ج6.
فلاحزاده، احمد (1394). درآمدی بر سنّتسازی امویان؛ مطالعه روندی- فرآیندی روزۀ عاشورا. تاریخ اسلام، شماره 3.
قمی، علیبن ابراهیم (1404ق). تفسیر. تصحیح طیب موسوی جزائری. قم: دار الکتاب، ج1.
کحاله، عمر رضا (1197م). معجم قبائل العرب. بیروت: مؤسسة الرسالة، ج1.
کشی، محمدبن عمر (1348). رجال (اختیار معرفة رجال). تصحیح سیدحسن مصطفوی. مشهد: انتشارات دانشگاه مشهد.
کلینی، محمدبن یعقوب (1377ق). الکافی. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج1-4، 7.
کوهپیما، حمیده؛ رستگار جزی، پرویز (1398). بازپژوهی در حکم روزۀ عاشورا. فقه مقارن، 7(14).
مامقانی، عبدالله (1350ق). الحاشیة علی رسالة فی التقیة. قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.
محقق حلّی، جعفربن حسن (1403ق). معارج الاصول. تصحیح محمدحسین الرضوی. قم: مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث.
محقق حلّی، جعفربن حسن (1969م). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. تصحیح عبدالحسین محمد علی بقال. نجف: مطبعة الآداب، ج4.
مزی، یوسف (1982م). تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. تصحیح بشار عواد معروف. بیروت: مؤسسة الرسالة، ج26، 24. مقریزی، احمدبن علی (1418ق). المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار (الخطط مقریزی). بیروت: دار الکتب العلمیة، ج2.
منصوری، نزار (2004م). النصرة لشیعة البصرة. القاهرة: مکتبة مدبولی.
موسوی، سید محمدمهدی (1395). بررسی تطبیقی نظریۀ تقیه با رویکر به کتب اربعه و صحیحین. پایاننامۀ سطح 3. حوزه علمیه قم.
نجاشی، احمدبن علی (1418ق). رجال. تصحیح آیةالله سید موسی شبیری زنجانی. قم: جامعة المدرسین.
نجفی، محمدحسن (1367). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. تصحیح عباس قوچانی و علی آخوندی. تهران: دار الکتب الاسلامیة، ج39.
نسائی، احمد (1985م). الضعفاء و المتروکین. تحقیق کمال یوسف الحوت. بیروت: مؤسسة الکتب الثقافیة.
نوری، سید حسین (1396). روزه روز عاشورا، نقد و بررسی روایات و دیدگاههای فقیهان. پژوهشهای فقهی، شماره 4.
نووی، محییالدینبن شرف (بیتا). المجموع شرح المهذب. تصحیح لجنة من العلماء. القاهرة: شرکة العلماء، ج16.
یعقوبی، احمد (1888م). تاریخ یعقوبی. تصحیح هوتسما. لایدن، بریل، ج1. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 334 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 121 |
||