آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,530 |
| تعداد مقالات | 35,882 |
| تعداد مشاهده مقاله | 15,484,610 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,084,550 |
نقش تجار تبریز در فعالیت‌های نوگرایانه و نوسازی دوره قاجار | ||
| تاریخ اسلام | ||
| دوره 26، شماره 2، تیر 1404، صفحه 218-193 اصل مقاله (2.47 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/hiq.2023.66818.2338 | ||
| نویسندگان | ||
| فرحناز بهرام پور1؛ منیژه صدری* 2؛ رحیم شهرتی فر3؛ محمدباقر آرام4 | ||
| 1دانشجوی دکتری، گروه تاریخ ایران بعد از اسلام، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران. | ||
| 2گروه تاریخ، واحد شبستر، دانشگاه آزاد اسلامی، شبستر، ایران | ||
| 3گروه تاریخ، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران | ||
| 4گروه تاریخ، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 04 تیر 1402، تاریخ بازنگری: 05 مهر 1404، تاریخ پذیرش: 22 آذر 1402 | ||
| چکیده | ||
| شهر تبریز در دوره قاجار به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و نزدیکی به قفقاز و عثمانی، دروازه ورود اندیشه‌های نوگرایانه و کالاهای غربی به ایران بود. این ویژگی باعث شد تبریز به یکی از نخستین کانون‌های نوسازی و تجدد در ایران تبدیل شود. تجار تبریزی که از ثروت، روابط تجاری بین‌المللی و آشنایی با تحولات غرب برخوردار بودند، درک روشنی از عقب‌ماندگی اقتصادی ایران داشتند و در راستای اصلاح ساختارهای اقتصادی و صنعتی کشور، اقدامات موثری انجام دادند. پژوهش حاضر در پاسخ به این سوال که تجار تبریزی در زمینه نوسازی تجاری و صنعتی چه اقداماتی را انجام دادند؟ به بررسی نقش و فعالیت‌های تجار تبریزی در زمینه نوسازی اقتصادی، تجاری و صنعتی از عصر ناصری تا پایان حکومت قاجار می‌پردازد. تجار تبریزی در گام نخست با مشارکت در ایجاد نهادهایی همچون مجلس وکلای تجار و سپس دارالتجار، تلاش کردند ساختاری صنفی برای سامان‌دهی به فعالیت‌های اقتصادی و دفاع از منافع تجار در برابر نفوذ اقتصادی غرب و استبداد داخلی فراهم کنند. این نهادها، الگویی از نهادسازی مدنی با رویکرد اقتصادی بودند که بعدها به اتاق‌های بازرگانی تبدیل شدند. در ادامه، این تجار با تأسیس دفاتر تجاری در شهرهای داخلی و خارجی نظیر استانبول، قاهره، بمبئی و باکو، شبکه‌ای فعال از روابط بازرگانی و اطلاع‌رسانی بین‌المللی را ایجاد کردند. این دفاتر زمینه‌ای برای گسترش صادرات، واردات کنترل‌شده، تبادل فناوری و شناخت تحولات بازار جهانی فراهم آوردند. یکی دیگر از اقدامات مؤثر آنان تأسیس شرکت‌های مدرن یا کمپانی‌ها بود. این شرکت‌ها با استفاده از الگوی سرمایه‌گذاری سهامی و تجمیع منابع مالی، در زمینه‌هایی مانند راه‌سازی، حمل و نقل، خدمات مالی، صادرات و صنایع کوچک فعالیت می‌کردند. شرکت اتحاد، کمپانی آذربایجان و شرکت عمومی ایران ازجمله نهادهایی بودند که تجار تبریزی در آن‌ها نقش مؤثری داشتند. در حوزه نوسازی صنعتی، تجار تبریزی با تأسیس کارخانه‌هایی در زمینه‌های قالیبافی، نخ‌ریسی، چینی‌سازی، کبریت‌سازی، چرم‌سازی، صابون‌سازی و چاپخانه‌ها، کوشیدند نیاز بازار داخلی را پاسخ دهند و مانع از سلطه کالاهای غربی شوند. برخی از این کارخانه‌ها با تجهیزات مدرن و حتی مشارکت مهندسان خارجی راه‌اندازی شدند. کارخانه کبریت‌سازی ممتاز، کارخانه چینی‌سازی علی مسیو، کارگاه قالیبافی بابامحمد اوف گنجه‌ای و کارخانه برق مشهد از نمونه‌های شاخص این تلاش‌ها هستند. تجار تبریزی همچنین در عرصه زیرساختی، نقش مؤثری ایفا کردند. ازجمله اقدامات آن‌ها می‌توان به تأسیس تلفن‌خانه، کارخانه برق، واردات ماشین‌آلات بخار، و حتی طرح‌های عمرانی برای ساخت راه‌های شوسه اشاره کرد. این تحرکات نشان‌دهنده آگاهی آنان از پیوند میان زیرساخت، تجارت و توسعه صنعتی است. گرچه حکومت قاجار به دلیل ضعف برنامه‌ریزی اقتصادی، نقش محدودی در هدایت این تحولات داشت، اما بخش خصوصی و مشخصاً تجار تبریزی، با تکیه بر سرمایه، تجربه و شبکه‌های تجاری، توانستند الگویی موفق از نوسازی بومی ارائه دهند. بخشی از انگیزه این تجار علاوه‌بر سود اقتصادی، احساسات ناسیونالیستی، نگرانی از سلطه اقتصادی بیگانگان و اراده برای استقلال اقتصادی کشور بود. در مجموع، تجار تبریزی نقشی فراتر از بازرگان صرف داشتند و به مثابه نوگرایان کارآفرین، بخشی از بنیان‌های نوسازی اقتصادی ایران را پایه‌گذاری کردند. اقدامات آنان در زمینه تأسیس نهادهای تجاری و صنعتی، زمینه‌ساز تحولات بزرگ‌تری در دوران مشروطه و پس از آن شد. این پژوهش به صورت توصیفی- تحلیلی تاریخی بوده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| اقتصاد؛ عصر قاجار؛ تجار؛ تبریز؛ نوگرایی صنعتی؛ تجارت | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Role of Tabrizi Merchants in Reformist Activities and Modernization in Qajar Era | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Farahnaz Bahrampor1؛ Manizheh Sadri2؛ Rahim Shohratifar3؛ Mohammad Bagher Aram4 | ||
| 1Department of History of Iran after Islam, Shab.C., Islamic Azad University, Shabestar, Iran. | ||
| 2Department of History, Shab.C., Islamic Azad University, Shabestar, Iran | ||
| 3Department of History, Ab.C, Islamic Azad University, Abhar, Iran. | ||
| 4Department of History, Farhangian University, Tehran, Iran. | ||
| چکیده [English] | ||
| During Qajar period, the city of Tabriz served as the gateway for the introduction of the reformist ideas and the Western goods into Iran due to its strategic geographical location and proximity to the Caucasus and the Ottoman Empire. This issue turned Tabriz into one of the earliest centers of modernization and renewal in the country. Tabrizi merchants, who possessed wealth, international trade connections, and familiarity with Western developments, had a clear understanding of Iran’s economic backwardness and took effective measures to reform the country’s economic and industrial structures. This study, taking advantage of the descriptive-analytical method, investigates the role and activities of Tabrizi merchants in regard with the economic, commercial, and industrial modernization from Nasser al-Din Shah Era until the end of the Qajar dynasty, and addresses the question on what actions Tabrizi merchants took regarding the commercial and industrial modernization. Initially, the merchants contributed to the establishment of institutions such as the Merchants’ Representatives Assembly and later the Commercial Court (Dar al-Tijarah), aiming to create a guild-like structure to organize economic activities and protect merchants’ interests against the Western economic influence and internal despotism. These institutions represented early models of civil institution-building with an economic approach and eventually evolved into the chambers of commerce. Subsequently, these merchants founded commercial offices in domestic and international cities such as Istanbul, Cairo, Bombay, and Baku, forming an active network of trade relations and international information exchange. These offices facilitated the expansion of exports, controlled imports, technology exchange, and awareness of global market trends. Another significant initiative was the establishment of modern companies or corporations. Utilizing the joint-stock investment model and pooling financial resources, these companies operated in sectors like road construction, transportation, financial services, export, and small industries. The Etihad Company, Azerbaijan Company, and the Iran Public Company were among the notable institutions in which Tabrizi merchants played influential roles. In the sphere of industrial modernization, Tabrizi merchants established factories producing carpets, spun yarn, porcelain, matches, leather, soap, and printing presses, aiming to meet the domestic market demands and counteract the dominance of Western goods. Some factories were equipped with modern machinery and even involved foreign engineers. Prominent examples include Momtaz Match Factory, Ali Monsieur’s Porcelain Factory, Baba Mohammadov Ganja’s Carpet weaving Workshop, and Mashhad Electricity factory. Moreover, Tabrizi merchants played a vital role in infrastructure development, including the establishment of telephone exchanges, power plants, the import of steam machineries, and proposition of road construction projects. These efforts reflect their awareness of the linkage between infrastructure, commerce, and industrial development. Although Qajar government had a limited role in guiding these transformations due to the weak economic planning, the private sector, particularly Tabrizi merchants, leveraged their capital, experience, and trade networks to offer a successful model of indigenous modernization. Besides the economic profit, their motivations included nationalist sentiments, concerns about the foreign economic domination, and desire for the national economic independence. In summary, Tabrizi merchants’ role went beyond mere trading and they laid some of the foundational pillars of Iran’s economic modernization as modernist entrepreneurs. Their activities in establishing the commercial and industrial institutions paved the way for more significant changes during the Constitutional Revolution and afterward. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Economy, Qajar Era, Merchants, Tabriz, Industrial Modernization, Trade | ||
| مراجع | ||
|
آدمیت، فریدون (1356). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار. ترجمه هما ناطق. تهران: نشر آگاه.
ابوت، کیت ادوارد (1396). شهرها و تجارت ایران در دوره قاجار (گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه ایران 1866-1847). تهران: نشر امیرکبیر.
اتحادیه، رحیم (1395). صرافی و صراف‌ها: منتخب از اسناد حاج رحیم اتحادیه. به کوشش منصوره اتحادیه و سعید روحی. تهران: نشر تاریخ ایران.
احمدی قاسم‌آباد سفلی، یوسف؛ زاگرف، گ. ن. (1394). بررسی مشکلات فرآیند مدرنیزاسیون در ایران معاصر و اثرات آن در جهانی شدن. علوم سیاسی، 11(30)، ص7-34.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه. تهران: نشر زمینه.
امیرضیایی، ایرج (1384). مدرنیته و مدرنیسم. اشراق، شماره 2-3.
اوبن، اوژن (1391). ایران امروز (1907-1906م): سفرنامه اوژن اوبن. ترجمه علی‌اصغر شهیدی. تهران: انتشارات علم.
بازرگان، مهدی (1375). شصت سال خدمت و مقاومت: گفتگو با غلامرضا نجاتی. تهران: رسا، ج1.
بشیری، احمد (1363). کتاب آبی. تهران: نشر شهر نو، ج4.
بن‌تان، آگوست (1354). سفرنامه، نامه‌های یک افسر فرانسوی درباره سفر کوتاهی به ترکیه و ایران در سال 1807. ترجمه منصوره مافی (اتحادیه). تهران: بی‌نا.
پورحسین، ابراهیم (1386). آذربایجان ولیعهدنشین. تبریز: شایسته.
پورمحمدی املشی، نصرالله؛ آدینه‌وند، مسعود (1396). واکاوی نقش و جایگاه کمپانی برادران تومانیانس‌در وضعیت اقتصادی- تجاری ایران عصر قاجار. گنجینه اسناد، 27(3).
تانکوانی، ژی.ام. (1383). نامه‌هایی درباره ایران و ترکیه آسیا: سفرنامه ژی. ام. تانکوانی. ترجمه علی‌اصغر سعیدی. تهران: نشر چشمه.
ترابی فارسانی، سهیلا (1380). راهکارهای تجار در رویارویی با سرمایه‌های بیگانه پیش از انقلاب مشروطیت (1). فرهنگ اصفهان، شماره 22.
ترابی فارسانی، سهیلا (1381). راهکارهای تجار در رویارویی با سرمایه‌های بیگانه پیش از انقلاب مشروطیت (2). فرهنگ اصفهان، شماره 23.
ترابی فارسانی، سهیلا (1392). از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران. تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
جورابچی، محمدتقی (1386). حرفی از هزاران که اندر حکایت آمد: خاطرات حاج محمدتقی جورابچی در وقایع تبریز و رشت (1330-1324ق). به کوشش علی قیصری. تهران: نشر تاریخ ایران.
حسینی، سید رحمان (1388). نقش شرکت‌های تجاری ایران و روسیه در اقتصاد دوران قاجار. روابط خارجی، شماره 41. خان‌خانان (1380). رساله در اصلاح امور. مصحح غلامحسین زرگری‌نژاد. تهران: کتابخانه ملی.
خداداد آذربایجانی، حسن (1372). یادگار حسن. به کوشش ایرج افشار. آینده، 19(4-6).
دوسرسی (1362). ایران در 1839-1840م.: سفارت فوق‌العاده کنت دوسرسی. ترجمه احسان اشراقی. تهران: نشر مرکز دانشگاهی.
رایت، دنیس (1383). انگلیسیان در میان ایرانیان. ترجمه غلامحسین صدری افشار. تهران: اختران.
رستمی، پیروز (1396). تبریز از نگاهی نو. تبریز: ستوده.
روزنامه تبریز، 30 فروردین 1304، ص1.
روزنامه ثریا، سال 5، ش16، 1321ه.ق، ص5.
روزنامه اطلاع، سال 25، شماره 22، 1321ه.ق، ص5.
روزنامه انجمن، سال 1، شماره 132، 1325ه.ق، ص2.
روزنامه انجمن، سال 1، شماره 44، 1325ه.ق، ص2.
روزنامه انجمن، سال 2، شماره 12، 1324ه.ق، ص3.
روزنامه انجمن، سال 2، شماره 26، 1325ه.ق، ص1.
روزنامه انجمن، سال 3، شماره 13، 1326ه.ق، ص2.
روزنامه ایران سلطانی، سال 56، شماره 12، 1321ه.ق، ص7.
روزنامه ایران، شماره 1001، 1319ه.ق، ص4.
روزنامه بهارستان، سال 4، شماره 23، 1341ه.ق، ص5.
روزنامه پرورش، سال 1، شماره 23، 1318ه.ق.
روزنامه پرورش، سال 1، شماره 30-31، 1318ه.ق، ص15.
روزنامه تربیت، سال 7، شماره 311، 1322ه.ق.
روزنامه ثریا، سال 1، شماره 33، 1316ه.ق، ص11-12.
روزنامه ثریا، سال 2، شماره 44، 1318ه.ق، ص6.
روزنامه حقیقت، شماره 66، 1301، ص1.
روزنامه رعد، شماره 55، 1333ه.ق، ص3.
روزنامه سهند، سال 1، شماره 5، 1305، ص3.
روزنامه صبح صادق، سال 1، شماره 148، 1325ه.ق، ص3.
روزنامه کمال، سال 1، شماره 17، 1319ه.ق، ص3.
روزنامه کمال، سال2، شماره 12، 1319ه.ق، ص3.
روزنامه مظفری، سال 3، شماره 53، 1321ه.ق، ص5.
روزنامه مظفری، سال 4، شماره 17، 1323ه.ق.
روزنامه ملی، سال 1، شماره 6، 1324ه.ق، ص3.
روزنامه ملی، سال 1، شماره 9، 1324ه.ق، ص1.
روزنامه ناصری، سال 1، شماره 19، 1312ه.ق، ص153.
روزنامه ناصری، سال 4، ش24، 1315ه.ق، ص5.
روزنامه ناصری، سال 4، شماره 12، 1315ه.ق، ص5؛
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1379). رسائل سیاسی عصر قاجار. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی.
زرینه باف، فریبا (15 مرداد 1396). متجددین بدون مرز: از استانبول تا تبریز. ترجمه سامان صغرازالی،15مرداد 1396. قابل دسترس در: www.Tarikhiranir/fa/news/5954
سالنامه ایران1290-1291.
ساویج، آرنولد هنری (1388). اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصاد و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت یا سرزمین آرزوها. ترجمه علی‌اکبر عبدالرشیدی. تهران: نشر اطلاعات.
سبحانی، امین (1337). وجه تسمیه مدارس تبریز. فرهنگ آذربایجان شرقی، 1(6).
سپهر، عبدالحسین (1381). مرات الوقایع مظفری. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: میراث مکتوب، ج1.
سرداری‌نیا، صمد (1385). تبریز شهر اولین‌ها. تبریز: کانون فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
سلماسی‌زاده، محمد (1389). تبریز ششمین کانون ترقی‌خواهی و نوجویی در ایران عصر قاجار. تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، 1(1).
سیف، احمد (1387). اقتصاد ایران در قرن نوزدهم. تهران: نشر چشمه.
شیل، لیدی (1368). خاطرات لیدی شیل. ترجمه حسین ابوترابیان. تهران: نشر نو.
صورت مذاکرات مجلس،10 قوس 1301. تهران: اداره روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی.
طباطبایی، سید جواد (1384). تأملی درباره ایران: مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی. تبریز: ستوده، ج 2.
عطار زاده، مهدی (1383). سیمای تبریز در دوره ناصرالدین شاه قاجار.تبریز: اختر.
عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران (قاجاریه ۱۲۱۵-۱۳۳۲ه.ق). ترجمه یعقوب آژند. تهران: نشر گسترده.
فاضلی، محمد؛ اشتیاقی، معصومه (1392). رویکرد ساختاری- نهادی به بن‌بست مجالس مشروطه در ایران. پژوهشنامه سیاسی، 8(31).
فرجی‌کلجاهی، فرناز (1399). روابط سیاسی، فرهنگی ایران و آلمان و شکل‌گیری کارخانه‌های صنعتی تبریز از اواخر دوران قاجار تا اوایل پهلوی. پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، 12(45).
فلاندن، اوژن (2536). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران در سال‌های 1841-1840. ترجمه حسین نورصادقی. تهران: کتابفروشی اشراقی، چاپ سوم.
قلفی، محمدوحید (1379). مجلس و نوسازی در ایران 1301-1311. تهران : نشر نی.
کرزن، ناتیل (1362). ایران و قضیه ایران. ترجمه وحید مازندرانی. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
گزارش ایران از یک سیاح روس به سال 1305ق. مترجم محمدرضا نصیری. تهران: طهوری، 1363.
گنجی، ندا (1389). مصاحبه با سهیلا ترابی فارسانی در باب تجار دوران مشروطه و تشکیل اتحادیه تجار. مهر، 1(9).
لافوا، دیو (1377). سفرنامه دیو لافوا. ترجمه فره‌وش. تهران: قصه‌پرداز.
لطفی، امیر (1396). تأسیس سیاست‌های تأمین اجتماعی در ایران (1285-1320). سیاستگذاری عمومی، 3(4).
لمبتون، کاترین (1363). سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام. ترجمه یعقوب آژند. تهران: امیرکبیر.
لوگوف، ژاک (1387). اروپا مولود قرون وسطی. ترجمه بهاءالدین بازرگانی گیلانی. تهران: کویر.
لیتن، ویلهم (1367). نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت الحمایگی 1919-1860. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: نشر معین.
لیتین، ویلهم (1368). خاطرات لیتین. ترجمه پرویز صدری. تهران: ایرانشهر.
مجتهدی، مهدی (1327). رجال آذربایجان در عصر مشروطیت. چاپخانه نقش جهان.
مردوخی، بایزید (1381). آسیب‌شناسی صنعتی ایران. در: نخستین همایش ملی ایران‌شناسی. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
مستشارالدوله، صادق (1363). اسناد مشروطیت: خاطرات و اسناد صادق مستشارالدوله. به کوشش ایرج افشار. تهران: فردوسی، ج2.
ملایی، مصطفی؛ اتحادیه، منصوره (1397). سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی در صنعت فرش ایران. گنجینه اسناد، 28(3).
ممتحن میلانی، غلامرضا (1382). سخنی چند درباره ورود اولین مولد برق به ایران. تاریخ روابط خارجی، شماره 17.
منوچهری پورنایینی، سعید (1372). شرکت‌های تجاری در ایران. حسابداری، 9(3-4).
مهدوی، شیرین (1379). زندگینامه حاج محمدحسن کمپانی (امین الضرب). ترجمه منصوره اتحادیه، فرحناز امیرخانی حسینک لر. تهران: نشر تاریخ ایران.
موریه، جیمز (1385). سفرنامه جیمز موریه. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: نشر توس.
میرجلیلی،حسین و همکاران (1389). تجارت در جهان اسلام. ترجمه موسی احمدیان و همکاران. تهران: نشر کتاب مرجع.
میرعابدینی، ایران (1387). طبقات اجتماعی جامعه ایران عصر قاجار. آموزش تاریخ، 9(4).
میمنت‌نژاد، کریم؛ جعفرزاده، یونس (1389). تاریخ محلات و مشاهیر تبریز. تبریز: نشر اختر.
نادرمیرزا (1373). تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز: ستوده.
ناطق، هما (بی‌تا). ایران در راه‌یابی فرهنگی 1848-1834. فرانسه: خاوران.
نخجوانی، حسین (1344). تاریخچه انتشارات روزنامه و مجلات در آذربایجان و تبریز از صد سال پیش تاکنون. نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، شماره 64.
نشریه غروب، شماره 17، ص62-64.
هدایت، مهدی‌قلی خان (1344). خاطرات و خطرات. تهران: نشر زاویه.
هودشتیان، عطا (1375). مدرنیته، جهانی شدن و ایران. تهران: چاپخش.
واتسن، گرنت (1348). تاریخ ایران در دوره قاجاریه از ابتدای قرن نزودهم تا سال 1858. ترجمه وحید مازندرانی. تهران: نشر سخن.
ویشارد، جان (1363). بیست سال در ایران. ترجمه علی پیرنیا. تهران: نوین.
ویولت شکیبا،پریا و همکاران (1400). نظام تجاری و نوگرایی صنعتی در تبریز عصر قاجار. پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 10(20)، ص295-271.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3 |
||