برگهایى از یک تجربه مدیریتى

پى نوشتها:

1. فاضلى‏نژاد: استاد از آغاز کار طلبگى خود همواره هر درسى را که مى‏گرفته، همان درس را براى هم کلاسیهاى خود در حدّ یک استاد ماهر تقریر مى‏کرده است و به تجربه دریافته بود که اثرگذارى شاگردان بر رشد علمى استاد به یک معنى کم‏تر از اثرگذارى استادان بر رشد علمى شاگردان‏شان نیست، از همین‏روى، همواره طلاب پر استعداد را تشویق مى‏کرد که آن‏چه را درس مى‏گیرند، بعد از مطالعه و مباحثه دقیق براى طلاب ضعیف تقریر کنند و در نقش یک استاد پخته به تعلیم دادن آنان بپردازند.

2. فاضلى‏نژاد: مواد امتحانى استاد عبارت بود از حفظ شعرى به نسبت، بلند با محتواى اخلاقى و مذهبى. حفظ مقدار درخور توجهى از قرآن، معرفى کتاب معینى از شهید مطهرى یا شهید دستغیب، یا بزرگان دیگر و درخواست خلاصه‏نویسى آن، حفظ مقدار درخور توجهى از رساله توضیح المسائل یا رساله آموزشى. مصاحبه حضورى، روان‏خوانى قرآن کریم با تجویدى شرع پسند. البته پیش از انقلاب روان‏خوانى قرآن کریم با تجوید در برنامه امتحانى مدرسه مطرح نبود و از انقلاب به بعد وارد برنامه شد.

3. باغستانى: پذیرش اولیه ما در مدرسه این‏گونه بود که استاد فرمود تا فردا صبح ساعت 7/5، که باید این‏جا باشید در سوره بقره هرچه فعل ثلاثى مجرد است پیدا کنید. آن شب تا نیمه‏هاى شب بیدار ماندم و کار را )فعلهاى ثلاثى و مزید هر دو را( کامل درآوردم و پاک‏نویس کردم. براى این کار تا صبح تقریباً بیدار ماندم و صبح ساعت 6 در مدرسه بودم. استاد آثار خستگى و بیدارى را در من دید و گفت: فعلهاى مجرد کافى بود. دست مرا گرفت و با خود به کلاس درس اخلاق برد. و مرا کنار خودش نشاند با این‏که طلاب مدرسه با فاصله مى‏نشستند، این رفتار براى من خیلى عجیب بود. لذا اشتیاق من براى وارد شدن به مدرسه و فراگیرى درسهاى طلبگى چند برابر شد. و با این‏که در هنرستان قبول شده بودم و اقوام و خانواده هم اصرار داشتند که به هنرستان بروم، ولى استاد با رفتار فوق العاده خود و مهر و محبتى که به این جانب داشت، مرا جذب کرد.

 4. حکیم‏باشى: روش به دست آوردن استعداد و شایستگى شاگرد این‏گونه بود که امتحان ورودى را گاهى خود ایشان انجام مى‏داد و گاهى مى‏سپرد به آقایان دیگر. پرسشهایى که مطرح مى‏شد، پرسشهاى هوش بود، از درسهایى که قبلاً افراد خوانده بودند. پرسشهاى مذهبى بود و یا احکام و مهم‏تر از همه، به دست آوردن صداقت فرد بود که چه اندازه است. این قسمت را فردى که تحت نظارت استاد امتحان ورودى مى‏گرفت، این‏جور پرسشها را مطرح مى‏کرد. از باب مثال از نظر آمادگى ذهن آن آقا از شاگرد مى‏پرسید: 2 و 2 چند مى‏شود؟ 4 و 8 4 و 16 8 و 32 16 و 32 و... خود آن بزرگوار مى‏گفت که بعضى از اینها وقتى عدد دو رقمى به سه رقمى مى‏رسد، دیگر ذهن‏شان توان ندارد بالا برود. ولى بعضى حتى تا چهار رقمى جلو مى‏روند. خوب این نشان از استعداد و هوش طرف دارد.

از باب مثال، براى به دست آوردن صداقت شاگرد، همان آقا مى‏پرسید: قرآنى که به خط حضرت یوسف نوشته شده در کدام موزه نگهدارى مى‏شود؟

این‏جا افراد سه دسته بودند: بعضى مى‏گفتند: نمى‏دانیم.

بعضى مى‏گفتند: آن زمان که قرآن نبود.

بعضى همین‏طورى مى‏گفتند: مثلاً موزه فلان.

بستگى داشت به شناختى که از موزه‏ها داشتند.

دسته اول و دوم را مى‏پذیرفتند. ولى دسته سوم را خیر، چون معلوم مى‏شد در حرفهاى‏شان خیلى صداقت ندارند.

بعد از این مرحله براى پذیرفتن تکالیفى را به عهده او مى‏گذاشتند. از جمله به وى مى‏گفتند: فلان سوره را حفظ کن و فردا بیا. یا فلان روز امتحان خواهیم گرفت. خوب حفظ دو سوره به گونه مطلوب و آماده شدن براى امتحان، اینها دلیل بر علاقه او به طلبگى گرفته مى‏شد.

حفظ یک شعر بلند نیز توصیه مى‏شد، به علاوه، خلاصه کردن یکى از کتابهاى شهید مطهرى، یا دیگرى توصیه مى‏شد. استاد از روى این کارها استقامت افراد را در راه طلبگى به دست مى‏آورد; زیرا صرف علاقه آنان به این کار را کافى نمى‏دانست.

بارها از استاد شنیدیم که کسانى بوده‏اند سرشناس و مورد سفارش، ولى چون در این امتحانها چیزى احراز نمى‏شد، پذیرفته نمى‏شدند ولو اصرار هم باشد. چون ملاک پذیرش صلاحیت فرد بود.

5. فاضلى‏نژاد: با این که استاد معتقد بود آنان که در حوزه پذیرش مى‏شوند، سزاوار است پراستعدادترین و خوش فهم‏ترین جوانان باشند، اگر جوانى متقى و پشتکاردار و درس‏خوان مى‏یافت، او را مى‏پذیرفت و ضعف استعداد وى، مانع پذیرش او نمى‏شد; زیرا معتقد بود که تقوا و پشتکار دارى این افراد لطف خداى تعالى را نسبت به آنان جلب خواهد کرد و راه رشد را به روى آنان خواهد گشود.

تجربه نشان داد که دیدگاه آن بزرگوار در این باب، دیدگاه درستى است; زیرا این گونه افراد طلاب قوى به درد خور و پربرکتى از آب درآمدند. ایشان به آینده کسانى که حافظه قوى داشتند و یا فوق العاده باهوش بودند و یا فوق العاده پرتحرک و زرنگ بودند و یا رشد فوق العاده داشتند، خوش‏بین نبود و معتقد بود که این‏گونه اشخاص، بیش‏تر شکار مى‏شوند و یا بر اثر غرورى که از توجه دیگران پیدا مى‏کنند، بر صراط مستقیم باقى نمى‏مانند و یا به اتکاى استعداد و حافظه و هوش خود درس نمى‏خوانند و به کارهاى دیگر سربند مى‏شوند که در بین طلاب پذیرفته شده چنین کسانى را مى‏توان دید. به منظور حفظ آنان مراقبتهاى ویژه‏اى داشت، ولى با همه اینها برخى از آنان تحت ضابطه درنمى‏آمدند و در نهایت به صورت اسفناکى ضایع مى‏شدند.

6. فاضلى‏نژاد: در آغاز و یا نیمه دوم هر سال، همواره کسانى با سِنهاى مختلف و پیشینه تحصیلى حوزوى و یا غیرحوزوى گوناگون به استاد مراجعه مى‏کردند و از او مى‏خواستند که براى آنان درس صرف یا نحو بگذارد و یا اجازه دهد در یک - یا چند درس عمومى شرکت کنند. ایشان با طرح چند سؤال و تخلیه اطلاعاتى آنان، به سرعت نسبت به ایشان شناخت اجمالى پیدا مى‏کرد. و مى‏فهمید که صلاحیت لازم را براى آن درس دارند یا خیر و پس از احراز صلاحیت، از آنان تعهد مى‏گرفت که اول وقت مقرر در درس حاضر شوند و از غیبت و حاضر نشدن بموقع، در کلاس بپرهیزند و پس از آن براى آنان درس مى‏گذاشت. دو - یا چند نفر از آنان را در اختیار استادى قرار مى‏داد و استاد را موظف مى‏کرد که به طور مرتب گزارش کار آنان را به وى بدهد.

به کسانى که اجازه شرکت در درسهاى عمومى را مى‏داد، علاوه بر تعهدات یاد شده، از آنان تعهد مى‏گرفت که اگر از دروس اخلاق یا عقائد، شبهه و یا ابهام و یا اشکالى به نظرشان مى‏آید، حتماً آن را بپرسند و نفهمیده از کنار آن رد نشوند.

همه ساله، تعداد کمى از کسانى را که متاهل بودند و به شغلى مشغول بودند و کار و کاسبى داشتند، ولى علاقه شدیدى به طلبگى از خود بروز مى‏دادند، و خلق و خو و افکار و منش و شخصیت‏شان نیز از هر جهت براى این کار مناسب بود به صورت پاره وقت مى‏پذیرفت و در اختیار اساتیدى مى‏گذاشت و مرتب از وضع تحصیلى آنان جویا بود و گزارش کارشان را از اساتیدشان مى‏گرفت. بسیارى از آنان به سرعت رشد کردند و استاد ماهرى شدند و بسیار خوب منبر مى‏رفتند و دیگران را ارشاد مى‏کردند و چنانچه به مراکز شهرت وصل مى‏شدند، با شهریه‏اى که مى‏گرفتند و کمکهایى که زمینه دریافت آن، هم در حوزه و هم در بین گروه‏هاى مردم براى ایشان فراهم مى‏شد و مى‏توانستند بدون شغل گذشته، عائله خود را اداره کنند، در چنین شرایطى به آنان اجازه مى‏داد شغل خود را ترک کرده و به صورت تمام وقت به درس و بحث بپردازند.

پیش از انقلاب اسلامى، بسیارى از طلابى که جذب مدرسه مى‏شدند از نظر خط و انشاء و ریاضى، ضعف داشتند. و ایشان این گونه نقصها را براى طلبه‏ها ننگ مى‏دانست و از همین روى، براى آنان، کلاس خط، انشاء و ریاضى مى‏گذاشت و ضعفهاى آنان را برطرف مى‏کرد.

7. فاضلى‏نژاد: در صورتى که امکانات استاد به وى اجازه مى‏داد، افزون بر طلاب تمام وقت، به صورت پاره وقت نیز افراد باصلاحیت را مى‏پذیرفت و به آنان خدمات ارائه مى‏داد و بسیارى از آنان را به طلاب کارآمد و پربرکت تمام وقت تبدیل مى‏کرد.

8. قال المجلسی رضوان اللّه تعالى علیه: وجدت بخطّ شیخنا البهائیّ قدّس اللّه روحه ما هذا لفظه: قال الشیخ شمس الدین محمّد بن مکّیّ: نقلتُ من خطّ الشیخ أحمد الفراهانیّ عَن عُنوانِ البَصرىِّ - و کانَ شَیخاً کَبیراً قَد أتى عَلَیهِ أربَع وتِسعون سَنَةً - قالَ: کُنتُ أختَلِفُ إلى مالِک بنِ أَنسً سِنینَ، فَلَمّا قَدِمَ جَعفَر الصَّادِقُ)ع( المَدینَةَ اختَلَفتُ إلَیهِ، وأحبَبتُ أن آخُذَ عَنهُ کما أخَذتُ عَن مالِکً، فقالَ لی یَوماً: إنّی رَجُل مَطلوب و مَعَ ذلکَ لی أوراد فی کُلِّ ساعَةً مِن آناءِِ اللًَّیلِ و النَّهارِ، فَلا تَشغَلْنی عَن وِردی، وخُذْ عَن مالِکً وَاختَلِفْ إلَیهِ کَما کُنتَ تَختَلِفُ إلَیهِ.

فَاغتَمَمتُ مِن ذلکَ، وخَرَجتُ مِن عِندِهِ، و قُلتُ فی نَفسی: لَو تَفَرَّسَ فِیَّ خَیراً لَما زَجَرَنی عَنِ الاختلافِ إلَیهِ والأخذِ عَنهُ، فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسولِ)ص( وسَلَّمتُ عَلَیهِ، ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ الغَدِ إلَى الرَّوضَةِ وصَلَّیتُ فیها رَکعَتَینِ، و قُلتُ: أسألُکَ یا اللّهُ یا اللّهُ أن تَعطِفَ عَلَیَّ قَلبَ جَعفَرً و تَرزُقَنی مِن عِلمِهِ ما أهتَدی بِهِ إلى صِراطِکَ المُستَقیمِ. وَ رَجَعتُ إلى داری مُغتَمّاً ولَم أختَلِفْ إلى مالِکِ بنِ أنَسً لِما اُشرِبَ قَلبی مِن حُبِّ جَعفَرً، فَما خَرَجتُ مِن داری إلاّ إلَى الصَّلاةِ المَکتوبَةِ حَتّى عِیلَ صَبری، فَلَمّا ضاقَ صَدری تَنَعَّلتُ و تَرَدَّیتُ وقَصَدتُ جَعفَراً وکانَ بَعدَ ما صَلَّیتُ العَصرَ، فلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَیهِ فخَرَجَ خادِم لَهُ فقالَ: ما حاجَتُکَ؟ فقُلتُ: السَّلامُ عَلَى الشَّریفِ، فقالَ: هُوَ قائم فی مُصَلاّ هُ، فجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ، فَما لَبِثتُ إلاّ یَسیراً إذ خَرَجَ خادِم فقالَ: اُدخُلْ عَلى بَرَکَةِ اللّهِ، فدَخَلتُ وسَلَّمتُ عَلَیهِ، فرَدَّ السَّلامَ و قالَ: اِجلِسْ غَفَرَاللّهُ لَکَ، فجَلَستُ، فأطرَقَ مَلِیاً ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ، و قالَ: أبو مَن؟ قُلتُ: أبوعَبدِاللّهِ، قالَ: ثَبَّتَ اللّهُ کُنیَتَکَ ووَفَّقَکَ، یا أباعَبدِاللّه ما مَسألَتُکَ؟ فقُلتُ فی نفسی: لَو لَم یَکُن لی مِن زِیارَتِهِ والتَّسلیمِ غَیرُ هذا الدًُّعاءِِ لَکانَ کَثیراً. ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ، ثُمَّ قالَ: ما مَسألَتُکَ؟ فقُلتُ: سَألتُ اللّهَ أن یَعطِفَ قَلبَکَ عَلَیَّ و یَرزُقَنی مِن عِلمِک، وأرجو أنَّ اللّه تَعالى أجابَنی فی الشَّریفِ ما سَألتُهُ، فقالَ: یا أبا عَبدِاللّهِ، لَیسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ، إنَّما هُوَ نور یَقَعُ فی قَلبِ مَن یُریدُ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى أن یَهدِیَهُ، فإن أردتَ العِلمَ فَاطلُبْ أوَّلاً فی نَفسِکَ حَقیقَةَ العُبودِی‏ةِ، وَاطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ، وَاستَفهِمِ اللّهَ یُفهِمْکَ. قُلتُ: یا شَریفُ، فقالَ: قُل: یاأباعَبدِاللّهَ قُلتُ: یاأباعَبدِاللّهِ ما حَقیقَةُ العُبودِیَّةِ؟ قالَ: ثَلاثَهُ أشیاءَ: أن لایَرَى العَبدُ لِنَفسِه فیما خَوَّلَهُ اللّهُ مِلکاً; لأنَّ العَبیدَ لایَکونُ لَهُم مِلک، یَرَونَ المالَ مالَ اللّهِ یَضَعونَهُ حَیثُ أمَرَهُمُ اللّهُ بِهِ، ولایُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبیراً، وجُملَةُ اشتِغالِه فیما أمَرَهُ تَعالى بِهِ وَنَهاهُ عَنهُ، فإذا لَم یَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فیما خَوَّلَهُ اللّهُ تَعالى مِلکاً هانَ عَلَیهِ الانفاقُ فیما أمَرَهُ اللّهُ تَعالى أن یُنفِقُ فیهِ، و إذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبیرَ نَفسِهِ عَلى مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَیهِ مَصائبُ الدّنیا، وإذا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أمَرَهُ اللّهُ تَعالى ونَهاهُ لایَتَفَرَّغُ مِنهُما إلى المِراءِ والمُباهاةِ مَعَ النّاسِ، فإذا أکرَمَ اللّهُ العَبدَ بِهذِه الثَّلاثَةِ هانِ عَلَیهِ الدّنیا وإبلیسُ و الخلق، ولا یَطلُبُ الدّنیا تَکاثُراً و تَفاخُراً، ولا یَطلُبُ ما عِندَ الناسِ عِزّاً وعُلُوَّاً، ولا یَدَعُ أیّامَهُ باطِلاً، فَهذا أوَّلُ دَرَجَةِ التُّقى، قالَ اللّهُ تَبارَکَ و تَعالى: »تِلکَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلّذین لایُریدونَ عُلُوّاً فی الأرضِ وَلا فَساداً وَالعاقِبَةُ لِلمُتَّقینَ«.

قُلتُ: یاأباعبداللّهِ أوصِنی، قالَ: اُوصیکَ بِتِسعَةِ أشیاءَ فإنَّها وَصِیَّتی لِمُریدی الطَّریقِ إلىَ اللّهِ تَعالى، وَاللّهَ أسألُ أن یُوَفِّقَکَ لاستِعمالِه; ثَلاثَة مِنها فی رِیاضَةِ النَّفسِ، وثَلاثَة مِنها فی الحِلمِ، وثَلاثَة مِنها فی العِلمِ، فَاحفَظها وإیّاکَ والتَّهاوُنَ بِها.

قالَ عُنوان: ففَرَّغتُ قَلبی لَهُ.

فقالَ: أمّا اللَّواتی فی الرِّیاضةِ: فایّاکَ أن تَأکُلَ ما لاتَشتَهیهِ فانَّهُ یورثُ الحَماقَةَ والبَلَهَ، ولا تأکُلْ إلاّ عِندَ الجُوعِ، وإذا أکَلتَ فکُلْ حَلالاًوسَمِّ اللّهَ، وَاذکُرْ حَدیثَ الرَّسولِ)ص(: مامَلأَ آدَمِیّ وِعاءً شَرّاً مِن بَطنِهِ، فأن کانَ ولابُدَّ فثُلث لِطَعامِهِ وثُلث لِشَرابِهِ و ثُلث لِنَفَسِهِ.

وأمّا اللَّواتی فی الحِلمِ: فَمن قالَ لَکَ: إن قُلتَ واحَدَةً سَمِعتَ عَشراً فقُلْ: إن قُلتَ عَشراً لَم تَسمَعْ واحِدَةً، ومَن شَتَمَکَ فقُل لَهُ: إن کُنتَ صادِقاً فیما تَقولُ فَأسألُ اللّهَ أن یَغفِرَلی، وإن کُنتَ کاذِباً فیما تَقولُ فَاللّهَ أسألُ أن یَغفِرَلَکَ، ومَن وَعَدَکَ بِالخَنى فَعِدْهُ بِالنَّصیحَةِ والرِّعاءِ.

وأمّا اللَّواتی فی العِلمِ: فَاسألِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ، وإیّاکَ أن تَسألَهُم تَعَنُّتاً وتَجرِبَةً، وإیّاکَ أن تَعمَلَ بِرَأیِکَ شَیئاً، وخُذْ بِالاحتیاطِ فی جَمیعِ ماتَجِدُ إلیهِ سَبیلاً، وَاهرَبْ مِنَ الفُتیا هَرَبَکَ مِنَ الأسَدِ، ولاتَجعَل رَقَبَتَکَ لِلنّاسِ جِسراً. قُم عَنّی یا أباعَبدِاللّهِ فقَد نَصَحتُ لَکَ وَلا تُفسِدْ عَلَیَّ وِردی، فَإنّی امرُؤ ضَنین بِنَفسی، وَالسّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى.

بحار، ج224/1، ح17; میزان الحکمه، ترجمه فارسى، ج 3980/8.

علامه مجلسى، مى‏نویسد: دستخطى از استادمان شیخ بهایى، قدس اللّه روحه، دیدم که عین آن این است: شیخ شمس الدین محمد بن مکّى گفت: از دستخط شیخ احمد فراهانى، از قول عنوان بصرى، که پیر سالخورده نود و چهار ساله‏اى بود، نقل کردم که گفت: من سالها به محضر درس مالک بن انس آمد و شد مى‏کردم. اما وقتى جعفر صادق)ع( به مدینه آمد به مجلس درس ایشان رفتم و دوست داشتم همچنان که از مالک بهره گرفتم از ایشان نیز بهره‏مند شوم. روزى به من فرمود: من آدم گرفتارى هستم )ارباب رجوع زیاد دارم( و با این حال، در هر ساعتى از ساعت شب و روز براى خودم اوراد و ادعیه‏اى دارم; مرا از دعا خواندن باز ندار. از همان مالک علم بیاموز و همچون گذشته پیش او برو.

من از این سخن غمگین شدم و آن حضرت را ترک کردم و با خود گفتم: اگر در من حُسنى مى‏دید، مرا از آمد و رفت پیش خود و فراگرفتن دانش از خویش نمى‏راند. پس به مسجد رسول خدا)ص( رفتم و به آن حضرت سلام دادم و فرداى آن روز به روضه )حرم رسول خدا( برگشتم و دو رکعت نماز خواندم و گفتم: خدایا! خداوندا! از تو مى‏خواهم که دل جعفر را به من متمایل و مهربان گردانى و از دانش او، روزیم فرمایى، که در پرتو آن به راه راست تو رهنمون شوم. غمزده به خانه‏ام برگشتم و چون دلم از عشق و محبت جعفر پر شده بود، دیگر به درس مالک بن انس نرفتم. از خانه‏ام فقط براى خواندن نماز واجب بیرون مى‏رفتم، تا آن‏که سرانجام صبرم تمام شد و حوصله‏ام سر آمد. بعد از آن که نماز عصر را خواندم، کفشهایم را پوشیدم و ردایم را بر تن کردم و به طرف خانه جعفر رفتم. چون به در منزل او رسیدم، در زدم، خدمتکارش بیرون آمد و گفت: چه مى‏خواهى؟

گفتم: بر آن مرد شریف سلامى کنم.

خدمتکار گفت: ایشان در حال خواندن نمازند.

من مقابل در نشستم. دیرى نگذشت که خدمتکار بیرون آمد و گفت: به امید خدا، وارد شو.

من داخل خانه رفتم و به حضرت سلام کردم. جواب سلامم را داد و فرمود: بنشین، خدا تو را بیامرزد.

من نشستم. حضرت مدتى سر به زیر افکند و آن گاه سرش را بلند کرد و فرمود: کنیه‏ات چیست؟ گفتم: ابوعبداللّه.

فرمود: خداوند کنیه‏ات را استوار بدارد و تو را توفیق دهاد. اى ابوعبداللّه! چه مى‏خواهى؟

با خودم گفتم: اگر از دیدار او و سلام گفتن، براى من بهره‏اى جز همین دعا نباشد، باز هم بهره زیادى برده‏ام.

حضرت دوباره سرش را بلند کرد و فرمود: چه مى‏خواهى؟

گفتم: من از خداوند خواستم که دل تو را نسبت به من متمایل و مهربان گرداند و از دانش تو روزیم فرماید و امیدوارم که خداى تعالى خواهشى را که از او درباره این مرد شریف کردم اجابت کرده باشد.

حضرت فرمود: اى ابوعبداللّه! دانش به آموختن نیست، بلکه نورى است که در دل هرکس که خداوند تبارک و تعالى خواهان هدایتش باشد، مى‏افتد. بنابراین، اگر خواهان دانش هستى پیش از هر چیز حقیقت عبودیت را در جان خود جست و جو کن و علم را با به کار بستن آن بجوى و از خداوند فهم بخواه تا به تو بفهماند.

گفتم: اى بزرگوار!

فرمود: بگو، اى ابوعبداللّه.

گفتم: اى ابوعبداللّه! حقیقت عبودیت چیست؟

فرمود: سه چیز:

اول این که: بنده در آن‏چه خداوند به او عطا فرموده است، براى خود مالکیتى قائل نباشد; زیرا بندگان و غلامان مالک چیزى نیستند، مال را مال خدا مى‏دانند و آن را در هر جا که خداوند فرموده است به مصرف مى‏رسانند.

دوم این که: بنده براى خود تدبیر و چاره اندیشى نکند.

سوم این که: همه سرگرمى و اشتغالش به چیزى باشد که خداى تعالى او را به انجام آن فرمان داده، یا از ارتکابش نهى فرموده است; زیرا هرگاه بنده در آن‏چه خداى تعالى به او داده است، براى خود مالکیتى قائل نباشد، انفاق کردن آنها درمواردى که خداوند فرمان به انفاق داده است، برایش آسان مى‏شود و هرگاه بنده تدبیر و چاره‏گرى کار خود را به مدبر خویش واگذارد، مصائب و گرفتاریهاى دنیا بر وى آسان گردد و هرگاه بنده به اوامر و نواهى خدا سرگرم شود، دیگر فرصتى براى ستیزه‏گرى و فخرفروشى با مردم پیدا نمى‏کند، پس، هرگاه خداوند بنده را با این سه خصلت بنوازد، مشکل دنیا و شیطان و مردم بر او آسان شود و دنیا را براى فزونخواهى و فخر فروشى نجوید و چشمش دنبال جاه و جلال مردم نباشد و روزگار خویش را بیهوده نگذراند. این نخستین پلکان پرهیزگارى است. خداى تبارک و تعالى فرموده است:

»این سراى آخرت را براى کسانى قرار مى‏دهیم که خواهان برترى و تبهکارى در زمین نیستند و فرجام )نیک( از آنِ پرهیزگاران است.«

گفتم: اى ابوعبداللّه! به من سفارشى بفرما.

فرمود: تو را به نه چیز سفارش مى‏کنم که اینها سفارش من به طالبان راه خداى تعالى است و از خداوند مى‏خواهم که تو را در به کار بستن آنها توفیق دهد. سه چیز از این نه چیز به ریاضت نفس مربوط مى‏شود و سه چیز به بردبارى و سه دیگر به دانش. اینها را حفظ کن و زنهار که ناچیزشان شمارى.

عنوان مى‏گوید: دلم را به کلى به آن حضرت سپردم.

حضرت فرمود: آن سه چیز که به ریاضت مربوط مى‏شود اینهاست:

از خوردن آن‏چه که میل و اشتها بدان ندارى، خوددارى کن; زیرا این کار حماقت و کودنى به بار مى‏آورد.

دیگر آن که تا گرسنه نشده‏اى غذا نخور و هرگاه غذا خوردى، حلال بخور و نام خدا بگو و این حدیث رسول خدا)ص( را به یاد آر که: آدمى هیچ ظرفى بدتر از شکم خویش پر نکرد. اما چون چاره‏اى از خوردن نیست، پس یک سوم معده را به غذا اختصاص ده، یک سوم دیگرش را به آب و نوشیدنى و یک سوم را هم به نفس آن.

آن سه چیز که به بردبارى مربوط مى‏شود اینهاست:

چنانچه کسى به تو گفت: اگر یکى بگویى ده تا مى‏شنوى، در پاسخ‏اش بگو: اگر ده تا بگویى یکى هم نخواهى شنید.

اگر کسى به تو ناسزا گفت، به او بگو: اگر آن‏چه مى‏گویى راست باشد، از خداوند مى‏خواهم که مرا بیامرزد و اگر دروغ باشد، از خداوند مى‏خواهم که تو را بیامرزد.

اگر کسى به تو سخن زشتى گفت، تو او را نصیحت و ارشاد کن.

آن سه چیز که به دانش مربوط مى‏شود، اینهاست:

آن‏چه نمى‏دانى از دانشمندان بپرس و زنهار که به قصد مجادله و آزمودن از ایشان سؤالى کنى.

زنهار که بر اساس رأى خود کارى کنى و در کارها تا جایى که راه دارد، به احتیاط عمل کن.

از فتوا دادن بگریز چنان که از شیر مى‏گریزى و گردن خود را پلى براى مردم قرار مده.

اینک; اى ابوعبداللّه، تو را نصیحت و راهنمایى کردم. برخیز و مرا تنها بگذار و ورد و دعایم را بر من خراب مَکن; زیرا من مردى هستم که نسبت به نفس خود بخل و مضایقه مى‏ورزم و درود بر کسى که از راه هدایت پیروى کند.

9. فاضلى‏نژاد: استاد در لابه‏لاى درس صرف، در تمام این چند ماه، کار تربیتى بزرگى را نیز انجام مى‏دهد و آن این که به شاگردان مى‏آموزد: طرز نشستن در کلاس و در حضور استاد، طرز سؤال کردن از استاد، طرز معاشرت با همکلاسى‏ها، این که چه نوع سؤالهایى در کلاس مجاز است و چه نوع سوالهایى نه، این که سؤالهاى مجاز را چه زمانى و به چه انگیزه‏هایى مى‏توان و یا مى‏باید مطرح کرد و در چه زمانى و به چه انگیزه‏هایى خیر و پاره‏اى از امور دیگر. عمل بسیار مهم دیگرى را که در این بین انجام مى‏گیرد توجه دادن آنان به خداى تعالى، توحید و قیامت است. ایشان با تذکرات فطریى که در این زمینه‏ها مى‏دهد و موعظه‏هایى که مى‏کند، فضائل اخلاقى را در آنان تقویت کرده و رذایل اخلاقى را از آنان مى‏زداید و هنگامى آنان را به اساتید دیگر مى‏سپارد که از جهات بسیارى هم به لحاظ اعتقادى و هم به لحاظ اخلاقى ساخته شده‏اند.

10. فاضلى‏نژاد: از نظر استاد درسهاى عمومى مانند: اخلاق و عقائد و احکام و قرآن در رتبه اول اهمیت است و درسهاى صرف و نحو و معانى و بدیع و لغت و منطق و اصول فقه و... رتبه دوم را دارند; زیرا اهمیت شرعى خود را از درسهاى نوع اول مى‏گیرند. چون مقدمه فهم و استنباط اخلاق و احکام و عقاید از قرآن و حدیث‏اند، همواره اهمیت این درسها را به طلاب و اساتید گوشزد مى‏کند و دلیلهاى این اهمیت را ارائه مى‏دهد و نسبت به بها دادن به آنها انگیزش ایجاد مى‏کند و از همین رو، طلاب را نسبت به درسهاى نوع دوم، به دو دسته تقسیم مى‏کند: دسته متوسط و ضعیف و دسته قوى. به دسته متوسط و ضعیف اجازه نمى‏دهد در شبانه روز، بیش از یک درس داشته باشند و تنها به گروه قوى اجازه مى‏دهد دو درس بردارند; زیرا با توجه به این‏که همگان باید روى درسهاى نوع اول نیز کار کنند، گروه متوسط و ضعیف از عهده بیش از یک درس از درسهاى نوع دوم برنمى‏آیند و گروه قوى نیز با توجه به این‏که علاوه بر درسهاى نوع اول همواره باید وقتى براى تقویت طلبه‏هاى ضعیف و یا تدریس طلاب رتبه‏هاى پایین‏تر بگذارند، نمى‏توانند از عهده بیش از دو درس از درسهاى نوع دوم برآیند.

11. حکیم‏باشى: مباحثه یک امر الزامى بود. شاگردان مدرسه هم جهت دهى مى‏شدند که چه کسانى با یکدیگر هم مباحثه باشند و هم از درس و بحث آنان پرسیده مى‏شد و تحت نظارت بودند. گاهى مباحثه براى آن بود که افراد ضعیف از طریق مباحثه با افراد قوى، ضعف خود را جبران کنند.

12. فاضلى‏نژاد: یکى از روشهاى استاد این بود که: طلابى که اول سال پذیرفته مى‏شدند، چند ماه با آنان کار مى‏کرد. به این نحو که آن‏چه در مدرسه راهنمایى و دبیرستان، از قواعد زبان فارسى و عربى و صرف خوانده بودند، ملاک کار قرار مى‏داد و با بهره‏گیرى از همانها، ایشان را با هیأتهاى مختلف ماضى، مضارع امر و صیغه‏هاى دیگر آشنا مى‏کرد.

حدود چهارصد لغت عربى به همان معناى عربى در زبان فارسى کاربرد شایع دارد. بعضى از این لغتها مصدرند و بعضى از آنها صفت مشبهه و بعضى از آنها صیغه مبالغه و بعضى از آنها فاعل و بعضى از آنها مفعول. پس از آشنا کردن آنان با هیأتهاى مختلف ماضى، مضارع، امر، نهى، نفى و جحد و استفهام، استاد از ایشان مى‏خواست که آن کلمات را پیدا و آنها را در دفترى یادداشت کنند. سپس روز به روز آنها را نگاه مى‏کرد، تا به کار وادار شوند. و نیز از آنها معانى کلماتى را که پیدا کرده بودند، مى‏پرسید. اگر معناى آنها را به طور مبهم و غیر دقیق مى‏دانستند، به صورت روشن و دقیق آنها را به ایشان تفهیم مى‏کرد و اگر آن را نمى‏دانستند معناى کلمه را به آنان یاد مى‏داد. سپس از آنان مى‏خواست فلان کلمه را که معنى آن را مى‏دانند به هیأت ماضى درآورند و بگویند که اگر آن را به صیغه مثلاً متکلم وحده دربیاورند، معناى آن چه مى‏شود؟ مفرد مذکر غائب چه طور؟ همچنین سایر صیغه‏هاى ماضى و سپس از آنها مى‏خواست همان کلمه را به صیغه‏هاى مضارع دربیاورند و معناى آن را بگویند. این تمرینها را تا آن‏جا ادامه مى‏داد که در این کار ورزیدگى و مهارتِ لازم و بلکه کافى را پیدا کنند او چندین ماه، روزى بین یک - تا دو ساعت به این نحو با آنان کار مى‏کرد، تا با توجه به معلوماتى که خود دارند در ماده‏شناسى و صیغه‏شناسى ماهر و ورزیده گردند و حاصل این کار این بود که در خاتمه کار با حدود صد هزار لغت آشنا مى‏شدند. استاد در لابه‏لاى این تمرینها، لغات قرآن را نیز مطرح مى‏کرد و از این رهگذر آنان را به قرآن و آموزه‏هاى انسان‏ساز آن پیوند مى‏داد. این کار کارى صرفى است و تأثیر آن به صورت مستقیم در زبان صرف که بعدها با آن سر و کار پیدا مى‏کنند، آشکار مى‏شود، ولى بر اساس این الگو، طلاب یاد مى‏گیرند که چگونه در هر زمینه و رشته‏اى از معلومات پیشین خود استفاده کرده و راه دستیابى به مقصد را با این عمل هموار و کوتاه نمایند و نیز یاد مى‏گیرند که در هر زمینه‏اى چگونه از معلومات پیشین مردم در تعلیم و تربیت آنان کار بکشند و راه را براى آنان هموار و کوتاه بسازند.

13. تبادکانى: نماز مدرسه براى ما خیلى سازنده بود. در مَثَل من هرچه تعقیب یاد دارم از همان نماز جماعت آن‏جا به یاد دارم. همه چیز نماز جماعت آموزشى بود. در مَثَل گفته مى‏شد این هفته براى نماز ظهر این تعقیب را مى‏خوانیم. خوب وقتى یک هفته یک تعقیب تکرار مى‏شد، شاگردان حفظ مى‏کردند، بویژه که بعد از چند وقتى دیگر، باز همین تعقیب دوباره و چندباره تکرار مى‏شد. تعقیب هر نماز به همین‏گونه بود.

از نظر اجرا، این گونه بود که یک نفر مسؤول تعقیب بود که هم دعاى تعقیب را تعیین کند و هم فردى که باید آن را بخواند. مى‏گفت فلانى تو در این سه روز، این تعقیب را براى نماز ظهر، یا عصر و... بخوان و براى هر نماز، تعقیبى و فردى را مشخص مى‏کرد.

یا در مَثَل فلان شخص براى نماز ظهر، یا عصر اذان بگوید. اگر بین نماز ظهر و عصر با صحبت فاصله مى‏افتاد دو نفر، یکى براى ظهر و یکى براى عصر اذان مى‏گفتند. و همین‏طور مغرب و عشاء.

یا حدیث خواندن و مسأله گفتن بین نمازها، معمول بود. استاد خوب گوش مى‏کرد و اگر اشکالى به بیان فرد و یا مطالب ارائه شده داشت، به او تذکر مى‏داد. این نمازها سازنده بود و افراد این‏گونه در جمع تربیت مى‏شدند.

14. فاضلى‏نژاد: یکى از راه‏هایى که استاد از آن در این جهت بهره فراوان مى‏برد، کلاس اخلاق بود که همه روزه اول صبح برگذار مى‏شد و همه طلاب و حتى استادان مدرسه، مى‏بایست در آن شرکت بجویند و مطالبى که طرح مى‏شد، جدى بگیرند و آنها را یادداشت کنند و مانند یک درس اساسى و رسمى با آن برخورد داشته باشند. این کلاس را بیش‏تر خود ایشان اداره مى‏کرد و مسائلى که در آن تعلیم مى‏داد بخشهایى از مسائل عقیدتى - عملى دین بود که پس از تذکرات ساده و در عین حال محکم، براى طلاب روشن مى‏شد و آنان با عقل و فطرت خود، حقانیت آنها را درک مى‏کردند و بر بطلان اندیشه‏هاى خلاف آگاه مى‏شدند. در این کلاس، از یک طرف زیر بناى اعتقادى و اخلاقى طلاب محکم مى‏شد و شبهه‏ها و اشکالهاى آنها زدوده مى‏شد و معلومات پراکنده فراوانى که پیش از آن فراگرفته بودند، نقد و تصحیح و یا رد و تأیید مى‏شد و مطالب نامنظم انباشته در ذهن آنان، نظم و نسق مى‏یافت. و از طرف دیگر توهم ناسازگاریهاى آنها با یکدیگر از بین مى‏رفت و با نحوه استنباطِ مطالب از قرآن و حدیث و حمل مطلق بر مقید و عام بر خاص و مجمل بر مبین و معیارها و ضوابط فهم کتاب و سنت آشنا مى‏شدند.

15. فاضلى‏نژاد: استاد در درس اخلاق، خیلى روى شاگردان اثرگذار بود. ایشان یک سلسله عقاید محکم از قبل به دست آورده و نسبت به آنها خیلى پابرجا بود و بر اساس همان ایمان محکم، مطالب را بیان مى‏کرد. از این روى اثرگذار بود. حتى توفیق اداره تمام شؤون مدرسه، مرهون همین درس اخلاق بود. چون این درس سبب مى‏شد استاد یک ابهت معنوى خاص نزد شاگردان پیدا کند و شاگردان از ایشان حرف شنوى و تبعیت کامل داشته باشند و در برابر کوچک‏ترین تخلفى از ایشان هراس داشته باشند.

باغستانى: استاد از سه راه و به سه شکل روى شخصیت شاگردان اثر معنوى مى‏گذاشت.

1. رفتار و منش شخصى و شخصیت معنوى: نگاه که به ایشان مى‏کردیم، به یادمان مى‏آمد که نباید غیبت بکنیم، باید نماز اول وقت بخوانیم و...

2. از طریق آموزه‏ها: تلاش مى‏کرد آداب و معنویات را به طلبه‏ها آموزش بدهد.

3. از طریق برنامه‏هاى حاکم بر مدرسه: شروع کار مدرسه با توسل و اخلاق بود. این برنامه، خیلى مؤثر بود.

با این حال، اگر کسانى پیدا مى‏شدند که نسبت به ذکرها، ناقله‏ها و اعمال مستحبى و... افراط مى‏کردند، مانع مى‏شد. در مَثَل طلبه‏اى بود که مرتب روزه مى‏گرفت، استاد او را از این کار منع کرد و یادآور شد: رهبانیت در اسلام نیست، بلکه دین اسلام، دین سهله سمحه است. آن‏چه ایشان در درسهاى اخلاقى تأکید مى‏کرد این بود که طلاب نسبت به واجبات و محرمات دقیق باشند و مواظبت کامل داشته باشند. حتى مى‏گفت اگر مى‏خواهید به حرام نیفتید، باید مقدمات حرام را ترک کنید.

16. نهج البلاغه، خطبه 160

»... ولقد کان فى رسول اللّه، صلى اللّه علیه و آله، کاف لک فى الاسوة و دلیل لک على ذمِّ الدنیا و عیبها و کثرة مخازیها و مساویها، اذ قبضت عنه اطرافها و وطِّئت لغیره اکنافها و فطم عن رضاعها وزُرى عن زخارفها... «

براى تو بسنده است رسول خدا را مقتدا گردانى و راهنماى شناخت بدى و عیبهاى دنیا و خوارمایگى و زشتیهاى فراوان‏اش بدانى، که چگونه دنیا از هر سو بر او درنوردیده شد و براى دیگرى گستریده، از نوش آن نخورد و از زیورهایش بهره نبرد.

»فتأسَّ بنبیّک الاطیب الاطهر، صلى اللّه علیه و آله، فان فیه اسوة لمن تأسى و عزاءً لمن تعزّى واَحَبُّ العباد الى اللّه المتأسى بنبیّه و المقتصُّ لاثره. قضَمَ الدنیا قضماً ولم یُعِرها طرفاً. أهضَم اهل الدُّنیا کشحاً و أَخمَصَهُم من الدّنیا بطناً عُرِضَت علیه الدّنیا فابى ان یقَبَلها... «

پس به پیامبر پاکیزه و پاک)ص( خود اقتدا کن که در رفتار او خصلتى است آن را که زدودنِ اندوه خواهد و مایه شکیبایى است براى کسى که شکیبایى طلبد. و دوست داشته‏ترین بندگان نزد خدا کسى است که رفتار پیامبر را سرمشق خود کند و به دنبال او رود. از دنیا چندان نخورد که دهان را پر کند و بدان ننگریست چندان که گوشه چشم بدان افکند. تهیگاه او از همه مردم دنیا لاغرتر بود و شکم او از همه خالى‏تر. دنیا را بدو نشان دادند، آن را نپذیرفت... .

»...فتأسَّى متأسً بنبّیه واقتصَّ اثره و وَلَجَ مولجه والاّ فلایأمن الهلکه....«

پس آن که خواهد باید پیامبر خدا را پیروى کند و بر پى او رود و پاى بر جاى پاى او نهد، وگرنه از تباهى ایمن نبود.

17. فاضلى‏نژاد: یکى از اثرگذارترین راه‏هاى تربیت و رشد اخلاقى طلاب، این بود که طلاب به مجموعه‏هاى کوچک چند نفره تقسیم مى‏شدند و افراد هر گروهى در هر بیست و چهار ساعت، دست کم، نیم ساعت دور هم مى‏نشستند و از حالات پیامبران و امامان و عالمان و صالحان سخن مى‏گفتند و از آیات قرآن و روایات اهل بیت، علیهم السلام، نکته‏هایى را گزینش مى‏کردند و امورى را به یکدیگر یادآورى مى‏کردند. این برنامه سبب مى‏شد عواطف ایمانى و انسانى‏شان برانگیخته شود و از این رهگذر قساوتها از صفحه دلها زدوده گردد. با این برنامه، یکدیگر را به خدا و آخرت سوق مى‏دادند و جلسه را به جلسه گریه و حال، تبدیل مى‏کردند. به اعتقاد استاد این نشستها به اندازه‏اى در تربیت طلاب اثرگذار بود که قوى‏ترین معلمان اخلاق نیز نمى‏توانستند تا آن اندازه در آنان اثر بگذارند و تجربه نشان مى‏داد که استاد در این عقیده از واقع‏بینى ویژه‏اى برخوردار است.

18. فاضلى‏نژاد: ایشان حتى بعد از ظهرها طلاب را جمع مى‏کرد و با آنان مى‏نشست و متن دعاى کوتاهى را مطرح مى‏کرد و ضمن سؤالهاى تجزیه‏اى و ترکیبى و صرفى و نحوى از آنان، ایشان را با مضمون دعا آشنا مى‏ساخت و بعد از این‏که طلاب بر اساس آموخته‏هاى پیشین‏شان و با کمک او به معنى آن مى‏رسیدند و مى‏توانستند آن را به روانى ترجمه کنند، درباره مضمون آن توضیحاتى داده و جلسه را به جلسه شور و حال تبدیل مى‏کرد و در لابه‏لا، از کثرت تکرار، افراد حاضر در جلسه، جمله دعا را حفظ مى‏کردند. او با این کار هم معارف و عواطف طلاب را پرورش مى‏داد و هم صرف و نحو و لغت آنان را رو به کمال مى‏برد و هم آنان را با دعاهایى که به طور روزمره باید با آنها سر و کار مى‏داشتند، آشنا مى‏کرد.

19. فاضلى‏نژاد: یکى از راه هایى که از آن در این جهت بهره فراوان مى‏برد کلاس احکام بود. طلاب مدرسه همگى به لحاظ سابقه علمى خود، به سه دسته تقسیم مى‏شدند و هر گروهى دو روز در هفته، روزى یک ساعت احکام دین را فرا مى‏گرفتند و چون این گروه‏بندى به لحاظ رتبه علمى طلاب انجام مى‏گرفت، هر گروهى سالها در کلاس احکام شرکت مى‏کرد و از توضیح المسائل به تحریرالوسیله و از تحریر به عروه الوثقى بالا مى‏رفت. در این کلاسها اساتید موظف بودند کلیات احکام را از جزئیاتى که در کتاب درسى آمده، جدا سازند و به شاگردان خود گوشزد کنند که فلان مسائل، همگى، جزئیات این کلى هستند و فلان مسائل جزئیات آن کلى و... و از این رهگذر، هم ذهنیت روشنى به شاگردان خود بدهند و هم آنها را در تطبیق کلیات بر جزئیات یارى برسانند. افزون بر این، اساتید موظف بودند آن دسته از جزئیات مورد نیاز طلاب و مردم را که در کتابهاى درسى نیامده، در کلاس مطرح کرده و کلیات احکام را بر آنها تطبیق و ذهن تطبیقى طلاب را با این روش، کامل کنند. رجوع اساتید به استفتاءات بزرگان و ارجاع طلاب به آنها در کار تطبیق، کمک فراوانى به آنان مى‏کرد. در این کلاسها اساتید موظف بودند بخشهایى از احکام را که تئورى آنها در کتابها آمده و خواندن تئورى آنها در مقام عمل کفایت نمى‏کند، در عمل به طلاب بیاموزند و آنها را در این باب به تمرین وادارند، تا عمل به آنها براى‏شان به صورتى روان درآید. پاک کردن انواع متنجسات، طهارات ثلاث، آداب و سنن نماز، حتى بریدن کفن، کفن کردن مردگان، غسل و تیمم جبیره‏اى و... از مهم‏ترین بخشهایى هستند که استاد در مورد آنها با شاگردان‏اش کار عملى انجام مى‏داد. در این کلاسها اساتید موظف بودند موارد متفق علیه بین مراجع موجود و موارد اختلاف بین آنان را روشن سازند. موارد جواز رجوع از احتیاط به فتوا و موارد عدم جواز آن را بازگویند. موارد تمکن از احتیاط را از موارد لزوم تقلید جدا کنند. اساتید ماهر در هر کجا زمینه‏اى مى‏یافتند، به فلسفه حکم اشاره مى‏کردند و به مدرک قرآنى و روایى و عقلى حکم، تنبه مى‏دادند و با این کار کلاس را از خشکى درآورده و طلاب و درس را به نشاط مى‏آوردند.

ولى در عین حال همواره تأکید مى‏کردند که در احکام دینى، بناى کار هر مؤمنى، حتى علما و مجتهدان بر تعبد است و رجوع فقها به اسناد و مدارک و ادله اجتهادى و فقاهتى و بحث سندى و دلالى همه و همه به منظور احراز چیزى است که شرع مقدس معلمان را به آن متعبد کرده است و با این سنخ تذکرات روحیه تسلیم و تعبد را در آنان پرورش داده و هرگونه روشنفکرى و روشنفکرزدگى را از آنان مى‏زدودند. الگوى کار اساتید این کلاسها نیز در همه موارد نام‏برده، خود استاد و راهنماییها و تعلیمات او بود.

20. فاضلى‏نژاد: طلاب مدرسه، همگى، به سه گروه تقسیم مى‏شدند و هر گروهى دو روز در هفته، روزى یک ساعت، معارف قرآن و حدیث را فرا مى‏گرفتند این گروه‏بندى، نه به لحاظ پیش‏گیرى از افزایش بى‏قاعده افراد کلاس که به لحاظ رتبه علمى آنان بود و بنابراین، هر گروهى کلاس عقائد را سالها ادامه مى‏دادند و از خرمن دانش اساتید خود خوشه‏ها مى‏چیدند. در این کلاسها، شاگردان مى‏باید شبهه‏ها و اشکالهاى خود را طرح کنند و از استاد پاسخ دریافت کنند و از این راه شبهه‏ها و اشکالهاى خود را برطرف کنند. استاد موظف بود با حوصله بسیار به آنان پاسخ کافى و دقیق بدهد. چنانکه شاگردان موظف بودند مبهمات بحث را از استاد بپرسند، او نیز موظف بود به پرسشهاى آنان عنایت داشته باشد و توضیحات کافى را در پاسخ آنها ارائه بدهد. بعد از عبور طلاب از مراحل ابتدائى و افزایش رتبه حوزوى آنان و بالا آمدن استعدادها و توانا شدن‏شان بر فهم قرآن و حدیث، استاد آنان را گروه‏بندى مى‏کرد و براى هر گروهى سرگروهى معین مى‏ساخت و همه گروه‏ها را موظف مى‏نمود که به ابواب تعیین شده حدیثى و مواد تعیین شده قرآنى مراجعه کرده و روایات و آیات وارده در موضوع موردنظر را جمع‏آورى کنند و روى لغات و فقه آنها کار کنند و روزى که نوبت کلاس دارند، یکى از آنان حاصل تحقیقات گروه خود را براى همگان مطرح کند و استاد ضمن تأمین نظم کلاس و هدایت طلاب آن‏چه را باید تصحیح شود، تصحیح مى‏کرد و آن‏چه را باید نقد شود نقد مى‏کرد و آن‏چه را باید تکمیل شود تکمیل مى‏کرد و آن‏چه را در باب جمع‏بندى مطالب و نظم و نسق آنها با یکدیگر باید گفته شود و به آنان مى‏گفت و تا آن‏جا که مى‏توانست ذهن خود طلاب را فعال مى‏کرد تا آنان خود به تصحیح و نقد و تکمیل و جمع‏بندى برسند. یکى از بزرگ‏ترین و مهم‏ترین کارهایى که در این کلاسها انجام مى‏گرفت روز آمد کردن عقائد و معارف و ارتباط دادن آنها با افکار جدید شرقى و غربى و دانشگاهى بود و استاد بزرگوار همواره بر کار اساتید عقائد نظارت داشت و به آنان توصیه اکید مى‏کرد که مباحث را به صورتى شبهه‏زدا مطرح کنند و نه شبهه‏زا. در روش شبهه‏زا معمول این است که اول شبهات را مطرح مى‏کنند و پس از آن جواب آنها را تعلیم مى‏دهند، ولى در روش شبهه زدا معمول این است که بحث اصیل دینى را همان‏گونه که هست به صورتى ساده و فطرى و محکم و روشن مطرح مى‏کنند و بدون این‏که ذهن طلاب را متوجه شبهه‏ها و اشکالها کنند، مباحث را طورى بسط و توسعه دهند و یا در سوئى پیش برند که پاسخ آنها داده شود، به طورى که بعد از فراگیرى درس، اگر طلاب به اشکال و یا شبهه‏اى که متوجه آن است برخورد کنند، یا تعجب آنان را برانگیزد که چه شده که بر بحثى با این همه روشنى و استحکام، شبهه یا اشکالى این همه واهى وارد شده و یا اگر شبهه و اشکال را در این حد واهى نیابند، دست کم، پاسخ آن را با آن‏چه فرا گرفته‏اند به روشنى پیدا کنند. روش مذکور روش کارى خود استاد بزرگوار در تدریس عقائد است و اساتید کلاسها روش مذکور را از خود وى آموخته‏اند.

21. فاضلى‏نژاد: یکى از شاخه‏هاى مهم مدیریت استاد بزرگوار در مدرسه که افزون بر اداره تحسین برانگیز آن، سهم بسزایى در تربیت اخلاقى طلاب داشت این بود که: در هر کلاسى یک نفر را مسؤول حضور و غیاب شاگردان کرده بود تا دیرآمدنها و غیبت کردنهاى استاد و شاگردان را یادداشت کند و مسؤول حضور و غیاب موظف بود غیبت غائبان را به استاد کلاس گزارش نماید و استاد کلاس موظف بود از ورود شاگرد متخلف به کلاس درس خود جلوگیرى کند، مگر این‏که برگه جواز ورود به کلاس را به مسؤول دفتر حضور و غیاب ارائه نماید. استاد بزرگوار، با تاکید فراوان از اساتید و مسؤولان دفاتر حضور و غیاب مى‏خواست که در این زمینه همکارى لازم را با وى داشته باشند و از آن سرنپیچند و کوتاهى نکنند. یکى از طلاب مسؤولیت این کار را به عهده مى‏گرفت که دفاتر حضور و غیاب را بررسى کند و دیر آمدنها و غیبت کردنهاى طلاب و اساتید را با ذکر نام مشخص و عنوان درس و علت نوع تخلف به صورت روزانه در دفتر ویژه‏اى ثبت کند و آن را دم دست استاد بگذارد. زمانى که طلاب متخلف موظف بودند برگه جواز ورود به کلاس دریافت کنند، بلافاصله بعد از درس اخلاق و پیش از رفتن به کلاسها بود. و استاد بزرگوار در آن چند دقیقه به کار دیگرى نمى‏پرداخت و رسیدگى به تخلفات آنان و دادن برگه ورود به کلاس را به ایشان، بر هر کارى مقدم مى‏داشت و چنانچه متخلفى به ایشان مراجعه نمى‏کرد، استاد در ساعاتى که مزاحم کلاس رفتن وى نباشد، براى این کار او را توبیخ مى‏کرد. بیش‏تر این کار را در پیش روى دیگران انجام مى‏داد، تا به وى فشار وارد شود و دیگر جرأت چنین تخلفى را به خود راه ندهد. مسؤول دفتر حضور و غیاب، در هر پنجشنبه نام کسانى را که در طول هفته غیبت و یا تأخیر زیاد داشتند در ستونى یادداشت مى‏کرد و به نظر استاد مى‏رسانید و استاد این‏گونه اشخاص را مى‏خواست و علت تکرار غیبت و تأخیر را از آنان جویا مى‏شد و به گونه‏اى که صلاح مى‏دانست، با آنان برخورد مى‏کرد. او بعد از رسیدگى به تخلف متخلفان، چنانچه عذر موجه داشتند مى‏نوشت موجه و یا مى‏نوشت معذور و چنانچه علت تکرار تخلف آنان مسافرت یا بیمارى یا امر دیگرى از این قبیل بود، مى‏نوشت مسافرت است یا بیمار است، یا... و در صورتى که به اخراج وى مى‏انجامید، مى‏نوشت خط بخورد و این جمله به معنى حذف نام وى از دفتر حضور و غیاب بود.

22. باغستانى: رعایت نظم در مدرسه بیش‏تر متأثر از نظم خود استاد بود. ایشان، در هر شرایطى، سر وقت و به طور منظم در مدرسه حاضر بود. و دیگر این‏که در کلاس اخلاق طورى شاگرد را تربیت مى‏کرد که با شوق و اشتیاق نظم را رعایت کند; در مَثَل همین که طلبه از خانه بیرون مى‏آید ملائک بالها را زیر پایش پهن مى‏کنند و... لذا اگر به هر دلیلى وقتى مى‏شد که دیر به مدرسه مى‏آمدیم، نه به خاطر ترس، بلکه از روى شرم از استاد جرأت ورود به مدرسه را نداشتیم. جالب این بود که در صورت تخلف از نظم، نه تنها شاگردان موظف بودند که از استاد ورقه اجازه ورود به کلاس را بگیرند که براى استادان هم همین برنامه بود.

نظم مدرسه مبتنى بر معرفتى بود که به شاگرد داده مى‏شد; در مَثَل در درس اخلاق جناب استاد احادیثى مثل: ایاک و الکَسَل، اللّه اللّه فى نظم امرکم و... را خوب به شاگرد تفهیم مى‏کرد.

استاد، نظم را در همه چیز بیان مى‏کرد و معتقد بود حتى نظم در درس خواندن و یاد گرفتن. مى‏گفت: یک صفحه یاد بگیرید، بعد صفحه بعدى بروید، یک کتاب را خوب یاد بگیرید، بعد کتاب بعدى را شروع کنید. تخلف و بى‏نظمى آن‏قدر در نظر شاگردان مهم شده بود که گویا خلاف شرع مى‏پنداشتند. لذا در وقت امتحان استاد سوال را مى‏داد و مى‏رفت و هیچ‏کس تقلب نمى‏کرد.

23. فاضلى‏نژاد: یکى از شیوه‏هاى کار استاد در باب پذیرش افراد این بود که در هنگام پذیرش، امورى را به مراجعه کنندگان تفهیم مى‏کرد. از جمله این‏که این مدرسه شهریه ندارد. طلاب این مدرسه آزادیهایى را که سایر طلاب در جاهاى دیگر دارند، ندارند. در این مدرسه از شوفاژ و کولر و کاغذ دیوارى و فرش چشم‏نواز و نرم و مبل و میز و صندلى و زرق و برق و رفاه خبرى نیست و اساتید مدرسه طلبه‏هاى خود مدرسه‏اند و شخصیت شناخته شده حوزوى ندارند. بسیارى از درسهاى مدرسه شیوه‏اى برخلاف شیوه رایج و معمول حوزه علمیه دارد و امثال اینها...

افزون بر این، به آنان تفهیم مى‏کرد که شروع کار مدرسه پیش از ظهر از چه ساعتى، تا چه ساعتى است. و بعد از ظهر از چه ساعتى تا چه ساعتى و افزون بر درسهاى رایج، هر روز نیم ساعت همه طلاب باید در کلاس اخلاق شرکت کنند و هفته‏اى دو ساعت دو کلاس عقائد و هفته‏اى دو ساعت در کلاس احکام و هفته‏اى دو ساعت در کلاس قرآن. شرکت در این کلاسها و اعتقاد به آنها در حد سایر درسهاى حوزوى، عملى اجبارى است و در تمام ساعات کار مدرسه بدون تخلف و تعلل باید در مدرسه حضور داشته باشند و یکسره مشغول کار باشند. به آنان تفهیم مى‏کرد که گول تعریفهایى را که قبلاً از مدرسه شنیده و بر اساس آنها به آن علاقه‏مند شده‏اند، نخورند; زیرا آواز دهل شنیدن از دور خوش است. او همه اینها را به مراجعه کنندگان تفهیم مى‏کرد که:

اولاً، اگر تصورات نادرستى از طلبگى و حوزه علمیه دارند و بر اساس آنها به درس حوزوى روى آورده‏اند، واقع بینى پیدا کنند و علاقه کاذب آنان از بین برود.

و ثانیاً، در صورتى که تصورات‏شان از طلبگى و حوزه علمیه واقع‏بینانه است و علاقه آنان به کار طلبگى علاقه‏اى راسخ و راستین، بر آنان اتمام حجت کند تا بتواند از موضع قدرت آنان را نظم‏پذیر کند.

و ثالثاً: آنان را براى انجام کارى گسترده و سنگینى آماده کند و جدیت و عزم لازم را از همان اول در آنان برانگیزد و زمینه توفیق آنان را فراهم آورد.

باغستانى: یکى از دلایل اخلاقى بودن و تربیت معنوى داشتن شاگردان مدرسه این است که: خود استاد در درسهاى اخلاق )صبح( به این موضوع خیلى توجه مى‏داد و مدام و پیاپى و به انحاء مختلف، تکرار مى‏کرد.

و حتى در درسهاى ادبیات هم به اندک مناسبتى استاد )چه حاج آقا و چه استادهاى دیگر( مطالب اخلاقى و تربیتى مطرح مى‏کردند. لذا ما هر روز یک درس اخلاق رسمى داشتیم و درسهاى اخلاقى حاشیه‏اى. تقریباً فضاى مدرسه یک فضاى اخلاقى و معنوى همیشگى بود.

در مسائل اخلاقى استاد به موضوعهاى کوچک هم تذکر مى‏داد، مثلاً اگر دیر به کلاس آمدید، آهسته قدم بردارید آهسته در را باز و بسته کنید، سلام نکنید و... زیرا حق شاگرد و استاد را ضایع مى‏کنید و این کار حرام است; زیرا تضییع حقوق است. تمام این مسائل در رفتار استاد نیز کاملاً مشهود بود.

24. حکیم‏باشى: در مورد معیشت شاگردان، بر اساس آن‏چه که دیدیم و از استاد هم شنیدیم، ایشان معتقد نبود که کسى که این‏جا مى‏آید احساس کند که تأمین است و از لحاظ هزینه‏هاى تحصیل هم اداره مى‏شود، زیرا در این صورت، ممکن است داعیه‏ها و انگیزه‏ها غیر از آن‏چیزى شود که باید باشد. لذا برنامه شهریه دادن در مدرسه نبود.

ولى استاد به شکل دیگرى دغدغه معیشت افراد را داشت. به این نحو که از افراد خبر مى‏گرفت و مطلع بود و اگر مى‏دید که طلبه‏اى درسخوان است، ولى مشکل معیشتى او به گونه‏اى است که ممکن است تحصیل‏اش را دچار مشکل کند و متوقف شود، تلاش مى‏کرد که رفع کند. بى‏تفاوت نبود.

به طور معمول، طلبه‏اى که در مدرسه درس مى‏خواند ایشان درصدد بود که ببیند شهریه مى‏گیرد یا نه. اگر نمى‏گیرد چرا نمى‏گیرد. اگر درمى‏یافت خودش اقدام نکرده است، درصدد برمى‏آمد که فردى را واسطه کند تا نام او را در لیست شهریه بنویسند.

25. قال رسول اللّه)ص(:

»یا اباذر إنَّ جبرئیل اتانى بخزائن الدنیا على بَغلَةً شهباءَ فقال لى: یا محمد هذه خزائن الدنیا و لایَنقُصُک من حظّک عند ربّک.

فقلت: حبیبى جبرئیل لاحاجَةَ لى فیها اذا شَبِعتُ شَکَرتُ ربى و اذا جُعتُ سألتُهُ. «                                      امالى شیخ طوسى/153، دارالثقافه، قم.

اى ابوذر! جبرئیل گنجهاى جهان را بر استرى سیاه و سفید پیش من آورد و گفت: اى محمد اینها گنجهاى دنیاست و تصرف در آنها از نصیب تو در نزد خداوند نمى‏کاهد.

گفتم: دوست من جبرئیل، مرا به آنها نیازى نیست. هرگاه سیر شدم خداوند را سپاس مى‏گویم و هرگاه گرسنه شدم از او سؤال مى‏کنم.

26. تحف العقول، ابن شعبه حرّانى/141، مؤسسه اعلمى، بیروت.

27. فاضلى‏نژاد: استاد در صبر بر بلاء و شکر بر نعماء و تفویض الأمر الى اللّه و توکل بر خداى تعالى، که اساس آن سه و کمالات ایمانى فراوان دیگرى را تشکیل مى‏دهد، الگویى به تمام معنى کامل بود و سیما، رفتار، گفتار و اخلاق‏اش همواره این کمالات را به طلاب تزریق مى‏کرد و در فرصتهایى که براى تعلیم دادن و موعظه کردن و تربیت کردن به دست مى‏آورد، تکیه کلام‏اش همین‏ها بود و در این زمینه‏ها، مباحث مبسوط و متنوعى را مطرح مى‏کرد و همّش این بود که طلاب را اهل توکل و تفویض و تسلیم و صبر و رضا و خوف و رجاء و شکر و ثناء بار آورد.

28. حکیم‏باشى: یکى از عوامل موفقیت این مدرسه، مدیریت علمى قوى و محکم استاد و مدیر کوشا و معتقدِ مدرسه بود. ایشان قبل از تأسیس مدرسه از اساتید مطرح و بنام حوزه تا سطح مکاسب و کفایه بوده است; لذا هم در انتخاب استاد و هم در نظارت بر اساتید دقیق بود. مواظب بود که درسها در حد مطلوب گفته شود. علاوه بر این‏که اگر گاهى استادى غیبت داشت، ایشان نمى‏گذاشتند درس تعطیل شود، خود استاد درس را ادامه مى‏داد.

دیگر این‏که چون دروس مدرسه تا لمعه بود، از لمعه سه باب را به خاطر پیچیدگى که داشت، خود استاد تدریس مى‏کرد: باب وقت و قبله و باب حیض و باب میراث. انصافاً آن چنان مطالب را بیان مى‏کرد که براى شاگرد ابهامى نمى‏ماند. من یادم هست بعد از درس ارث ایشان، تمام تقسیمات ارث، که صدها تقسیم دارد چنان در ذهنم جاى گرفته بود که تا مدتها به راحتى مى‏توانستم بیان کنم.

در انتخاب استاد با این‏که دقت داشت، دنبال اساتید بنام هم نبود. استادى را دعوت مى‏کرد که بتواند از عهده درس برآید و دیگر این‏که زهد و بى‏رغبتى به مظاهر دنیا، یعنى زى حوزوى داشته باشد، تا شاگردان با تأسى از استاد تربیت پیدا کنند. در مَثَل درسهاى مطرح در سطح حوزه براى درس لمعه وجود داشت، ولى لمعه در مدرسه تدریس مى‏شد و این البته باعث مى‏شد اساتیدى هم در این درس پرورش یابند.

مسعودى: ایشان مرجع علمى شاگردان بود. هرجا در هر کتابى شاگرد به معضلى برمى‏خورد به ایشان مراجعه مى‏کرد و حل مى‏شد. این ارتباط علمى میان شاگرد و مدیر مدرسه، همیشه برقرار بود.

29. فاضلى‏نژاد: استاد معتقد بود که در همه سطوح تحصیلى همواره براى طلاب سؤالاتى پیش مى‏آید که باید پاسخ آنها داده شود و در مدرسه‏اى که جمعى طلبه تحصیل مى‏کنند، اگر کسى یا کسانى باشند که به سؤالهاى علمى آنان پاسخ دهد زمینه رشد آنان کامل خواهد شد، ولى در صورتى که چنین کسى یا کسانى نباشند و سؤالهاى آنان بى‏پاسخ بماند، رشد علمى آنان ناقص مى‏گردد و او خود معمولاً جزء اولین کسانى بود که وارد مدرسه مى‏شد و جزء آخرین کسانى بود که از مدرسه بیرون مى‏رفت و تمام وقت در اختیار طلاب بود و یکى از مؤثرترین کارهاى وى پاسخ‏گویى به سؤالهاى طلاب بود، ولى براى پاسخ‏گویى به آنان شرایطى داشت:

1. سؤالها یا مربوط به رشته‏هاى علمى اى باشد که طلبه در تعلیم و تعلم خود با آنها مواجه مى‏شود و یا مربوط به امور عقلى و شرعى و عرفى محل ابتلاى خود او باشد و از پاسخ‏گویى به سؤالهایى که خارج از این محدوده بود همواره طفره مى‏رفت، تا ذهن طلاب را از تشتت و پراکندگى به دور کند و آنان را براى آموختن آن‏چه به آن موظف‏اند محض نماید.

2. این که طلاب متن درسى خود را با دقت مطالعه کنند و صدر و ذیل بخشى را که درس گرفته‏اند، با یکدیگر مقایسه کنند و یا اگر محلى که از آن سوال دارند دنباله درس یا درسهاى گذشته است، آن را به درس و یا درسهاى گذشته ارجاع دهند و یا اگر فهم آن بر به کار گرفتن برخى از معلومات گذشته توقف دارد، آن معلومات را از بایگانى ذهن خود بیرون کشیده و در پرتو آن مورد را واضح کنند و یا اگر فهم آن بر فکر کردن توقف دارد، در مورد آن به قدر کافى فکر کنند و یا اگر فهم آن بر توجه به سخنان استاد توقف دارد، سخنان او را به یاد آورند و یا به خلاصه‏اى که از سخنان او یادداشت کرده‏اند مراجعه کرده و در آن تامل کنند و تا جد و جهد لازم را به اشکال مختلف به خرج نداده‏اند، نه به حواشى مراجعه کنند و نه به شروح و نه از کسى بپرسند.

3. به هیچ وجه در پى فهم امورى که مربوط به رتبه‏هاى بالاتر علمى است و در شرایط فعلى مستعد فهم آن نیستند، نباشند و از آنها نپرسند.

30. فاضلى‏نژاد: استاد معتقد بود که اگر مشکلات سیاسى و اقتصادى و خانوادگى و اجتماعى و تحصیلى و اخلاقى و سایر مشکلات طلاب به لحاظ فکرى حل نشود، روشهاى تعلیم و تربیت رایج کُند و چه بسا، ناکارآمد خواهد شد و چنانچه این مشکلات حل شوند، روشهاى رایج کارآیى خود را با بالاترین ظرفیت نشان خواهند داد و چون روان‏شناسى مذهبى را، با همه عمق و وسعت و دقتش، به خوبى مى‏دانست، همواره خویشتن را در معرض مشاوره طلاب قرار مى‏داد و در حل مشکلات آنان بسیار موفق بود.

استاد معتقد بود که براى طلاب همواره مشکلاتى پیش مى‏آید که ذهن و دل و وقت آنان را به خود مشغول مى‏کند و تا آنها حل نشود و فراغت فکر و فراغت وقت پیدا نکنند، نمى‏توانند در باب تعلیم و تربیت موفق گردند. پاره‏اى از این مشکلات را گاهى پدر و مادر طالب علم برایش پیش مى‏آورند و گاهى همسر وى و گاهى دوستان وى و گاهى هم اتاقیهاى وى و گاهى اساتید وى و پاره‏اى دیگر از آنها را هیچ‏کسى پدید نمى‏آورد; زیرا یا بیمارى است و یا فقر اقتصادى و یا مسکن و یا نداشتن همسر و... حل هریک از مشکلات یاد شده، اقدامهاى ویژه خود را مى‏طلبید و از همین روى، همواره خود را در معرض دریافت این سنخ از مشکلات طلاب و حل آنها قرار مى‏داد.

او، پاره‏اى از مشکلات طلاب را، همواره، یا از روى اشارات و کنایه‏ها و تعریضهاى طلاب به دست مى‏آورد و یا از ناحیه گزارشهاى دیگران به آنها مى‏رسید و یا از طریق تخلیه اطلاعاتى طلابى که احساس مى‏کرد گرفتارى دارند آنها را مى‏فهمید و یا از طریق طلاب گرفتارى که بى‏هیچ پرده پوشى‏اى گرفتارى خود را مستقیم به ایشان گزارش مى‏کردند و پس از فهم نوع مشکل به حل آنها اقدام مى‏نمود.

مسعودى: ایشان شاگردان را رها نمى‏کرد. به خانواده‏ها توجه داشت، ثروتمند هستند، یا متوسط، تحصیل جدید دارند یا نه و... اگر شاگردى از جانب خانواده مورد فشار بود و یا مشکلى داشت، از جانب ایشان به خوبى حمایت مى‏شد. خلاصه شاگرد را از جهات خانوادگى و شخصى هم مورد توجه قرار مى‏داد. مثلاً چون من به خاطر طلبه شدن با خانواده قهر بودم، به من اتاق داد که دو ماه آن‏جا بودم.

31. قال رسول اللّه)ص(:

»خمس خصال لایجتمعن الاّ فى قلب مؤمن حقّاً حتى توجب له الجنّة: النور فى القلب و الفقه فى الاسلام و الورع فى الدین و المودة بین الناس و حسن السمت× فى الوجه.«

بحارالانوار، ج170/74، مؤسسة الفاء، بیروت.

قال الصادق)ع(:

»لایجمع اللّه لمنافق و لافاسق حسن السمت و الفقه و حسن الخلق ابدا. «                                                  بحارالانوار، ج 15/2.

32. فاضلى‏نژاد: استاد همواره در تصمیم‏گیریهاى عمومى با اساتید مدرسه و طلاب خوش فکر و مستعد و عاقل مشورت مى‏کرد و از این رهگذر از یک طرف آنان را با فوت و فن کار آشنا مى‏ساخت و از طرف دیگر حمایت و پشتیبانى همه جانبه آنان را از برنامه‏ها برمى‏انگیخت و از سوى دیگر به علم و عقل و شخصیت آنان بها مى‏داد و این یکى از شاخه‏هاى مدیریت آن بزرگوار بود که افزون بر اداره تحسین برانگیز مدرسه، سهم بسزایى در تربیت مدیران خوب، شایسته و کاردان داشت.

33. فاضلى‏نژاد: یکى از شاخه‏هاى مدیریت استاد بزرگوار در مدرسه، که سهم بسزایى در تربیت اخلاقى طلاب داشت، این بود که: اساتید مدرسه همواره گردهماییهاى ماهانه‏اى با ایشان داشتند که در این گردهماییها، نقاط ضعف و نقاط قوت برنامه‏ها و کارها را بررسى مى‏کردند و به منظور تقویت نقاط قوت و تبدیل نقاط ضعف به نقاط قوت، راهکارهاى خود را ارائه مى‏دادند و این راهکارها در معرض نقد و تصحیح و رد و تأیید قرار مى‏گرفتند و پس از پختگى کامل به اجرا در مى‏آمدند.

34. فاضلى‏نژاد: استاد به شاگردانش توصیه مى‏کرد که در ایام تعطیل با کتابها و درسها و نوشته‏هاى خود سر و کار داشته باشند و از تدریس و تدرّس و مباحثه و مذاکره آنها غفلت نورزند و کارها و مطالعات و تکمیلى خود را در این ایام انجام دهند. افزون بر این در هر زمینه‏اى که به پژوهش و تحقیق نیاز دارند ایام تعطیل را به آنها اختصاص دهند ولى در عین حال تأکید مى‏کرد که اگر کسانى احساس خستگى مى‏کنند در تابستان کار عملى را رها کنند و به استراحت بپردازند، تا سال تحصیلى جدید را با نشاط و آمادگى لازم شروع کنند و اگر کسانى نسبت به خانه و خانواده و پدر و مادر خود وظایف خاصى دارند به آنها بپردازند و به کسانى که بدون تفریحات سالم و سفرهاى نشاطانگیز سیاحتى و زیارتى نمى‏توانند کار علمى موفقى داشته باشند و یا اگر مى‏توانند سال تحصیلى جدید را با خستگى و بى‏نشاطى آغاز خواهند کرد، توصیه مى‏کرد که به اندازه کافى از تفریحات و سفرهاى مذکور استفاده کرده و کارهاى علمى خود را محدود نمایند و بر اساس این سفارشها بود که همواره بخش بزرگى از طلاب و اساتید مدرسه، چه به صورت همیشگى و دایمى و چه به صورت شناور، در مدرسه حضور داشتند و زیر نظر شخص ایشان و به صورت برنامه‏ریزى شده به تحصیل علم مى‏پرداختند. در تابستانها، بسیارى از اساتید مدرسه به سفر مى‏رفتند و یا به شهر و روستاى خود باز مى‏گشتند. در این هنگام، استاد، از اساتید سابق مدرسه که از قم به مشهد مى‏آمدند، دعوت مى‏کرد، تا براى طلاب مدرسه تدریس داشته باشند.

35. فاضلى‏نژاد: استاد مردى، براستى، نوگرا بود و از پیروى کورکورانه سنتهاى دست و پاگیر و ناکارآمد گذشته در تعلیم و تربیت طلاب پرهیز مى‏کرد و از همین روى، هم بیش‏تر کتابهاى درسى گذشته را کنار گذاشت و کتابهاى دیگرى را که معاصرین نوشته بودند و یا از تلخیص کتابهاى درسى گذشته پدید آورده بودند، جایگزین آنها کرد و هم در روشهاى تعلیم و تربیت دگرگونیهاى اساسى‏اى پدید آورد که بسیارى از آنها از ابتکارات ایشان و پاره‏اى از آنها از ابتکارات فضلا و شاگردان مدرسه بود.

36. فاضلى‏نژاد: یکى از روشهاى استاد در رشته‏هاى زبان عربى این بود که بعد از طى کردن رتبه‏هاى علمى مختلف به صورت متعارف همه طلاب را موظف مى‏کرد یک بار دیگر درسهایى را که خوانده‏اند، بازخوانى کنند و در این بازخوانى آنان را به دو گروه تقسیم مى‏کرد:

یک گروه از آنان فضلاى کلاس بودند که در بازخوانى درسها نیازى به استاد نداشتند.

گروه دیگر از آنان، شاگردان ضعیف کلاس بودند که در بازخوانى درسها با تفاوت درجات به استاد احتیاج داشتند.

گروه اول را موظف مى‏کرد مطالعات دقیق و عمیق و گسترده‏اى را در بازخوانى درسها انجام دهند و هر بخشى را در چندین کتاب درسى و کمک درسى ببینند و آنها را با یکدیگر مقایسه کنند و نقاط ضعف و قوتها را، چه به لحاظ جامعیت بحث و چه به لحاظ بیان کردن آن به دست آورند و جامع‏ترین و روان‏ترین آنها را بازشناسى کنند و اگر لازم باشد پیشنهاد بهترى ارائه دهند و پس از آن نتایج تحقیقات خود را با گروه دوم در میان بگذارند و در مقام استادى دلسوز ضعفهاى علمى آنان را برطرف سازند.

گروه دوم را موظف مى‏کرد که هر بحثى را در چندین کتاب مطالعه کرده و آنها را با هم مقایسه کنند و تا آن‏جا که ممکن است به فهم برسند و هرجا به فهم نرسیدند و یا به اشکال و یا شبهه‏اى برخوردند، در کلاس دومى که با افراد نیرومند کلاس برگذار مى‏کنند از آنان درس بگیرند. آنان به این منظور طبعاً به گروه‏هاى چند نفره‏اى تقسیم مى‏شدند و هر گروهى به فرد نیرومندى سپرده مى‏شد. بازخوانى مذکور به روشى که گفته شد، موجب مى‏شد مطالب بسیارى را در این رشته‏ها بفهمند که در دوره اول استعداد فهم آنها را نداشتند و مطالب بسیارى را که به طور نسبى فهمیده بودند، ولى در ابعاد و جوانب آنها ابهامها، پرسشها و شبهه‏هایى داشتند، برطرف شود.

37. فاضلى‏نژاد: یکى از روشهاى استاد این بود که از طلاب فاضل مى‏خواست براى طلاب ضعیف کلاس تجزیه و ترکیب و کلاس لغت برگذار کنند و در لابه‏لاى آن کلیات قواعد صرف و نحو را بر جزئیات آن تطبیق کرده و زبان عربى آنها را کاربردى سازند.

38. فاضلى‏نژاد: استاد بر اساس تجربه تدریس سالهاى طولانى دریافته بود که چون کتابهایى که در حوزه علمیه متن درس بوده و یا متن قرار مى‏گیرند، هیچ یک به منظور تدریس نوشته نشده در برخى از موارد، فهم عبارات آنها به مقدمه‏اى احتیاج دارد که در کتاب نیامده و در برخى از موارد، اگر عبارات یک بخش از کتاب، پس و پیش شود، محتوا و مضمون آن روان‏تر و قابل فهم‏تر مى‏گردد و در برخى از موارد، اگر تنظیر و یا تشبیهى به کار گرفته شود، محتوا را مى‏توان به صورتى روشن و روان درک کرد و در برخى از موارد، یک شاهد مثال مطلب را به خوبى روشن مى‏کند و... ایشان در مقام تدریس به روشنى این نکته‏ها را بیان مى‏کرد. و به آن‏چه به حسب مورد باید عمل شود تا تفهّم مطلب بر خود وى و تفهیم آن بر طلاب آسان گردد عمل مى‏کرد. به مناسبتهاى مختلف، چه به صورت خصوصى و چه به صورت عمومى، این نکته‏ها را به طلاب و بویژه اساتید گوشزد مى‏کرد و از اساتید مى‏خواست که این نکته‏ها را در هنگام تدریس مورد توجه قرار دهند.

39. حکیم‏باشى: براى مراحل تحصیلى حوزه تا اول خارج سه یا چهار زمینه لازم است:

1. تسلط بر متن خوانى

2. فهم مطلب

3. قدرت بیان مطلب

4. حفظ مطلب

در روش آموزش باید اهمیت هر کدام دانسته شود. در بعضى مدارس، مثلاً سهم اصلى را به حفظ مطلب مى‏دهند و بعضى به فهم مطلب و... اما در مدرسه استاد، سهم هرکدام از این زمینه‏ها درست حفظ مى‏شد. استاد اصرار داشت به یک مرحله از درس که شاگرد رسید، مرحله پایین‏تر را تدریس کند براى همین منظور بود که در تدریس هم قدرت متن‏خوانى هم قدرت فهم مطلب و هم قدرت بیان مطلب تجربه و تمرین مى‏شود.

دیگر برنامه براى بیان مطلب همین که در نماز جماعتها مسأله یا حدیثى را، هرکسى باید بیان مى‏کرد.

براى فهم مطلب هم خیلى دقت به کار مى‏رفت. در مَثَل در مدرسه این‏گونه نبود که اگر استادى در یک درس هرچند هم که خیلى خبره و مسلط باشد، شاگردان همه به درس او بروند و 30 یا 40 شاگرد به درس او بروند. هیچ‏گاه چنین نبود که درسى از 15 شاگرد بیش‏تر باشد.

و از برنامه درسى مدرسه این بود که استاد از درس روز گذشته مى‏پرسید. بالاخره هر دو - سه روز یک بار نوبت افراد مى‏رسید که جواب بدهند.

پرسیدن استاد از شاگرد، به گونه‏اى بود که استاد به دست مى‏آورد شاگرد درس را درست فهمیده یا نه؟ لذا شاگرد را وادار به خواندن مى‏کرد که چه بسا 10 دقیقه تا یک ربع طول مى‏کشید. بارها بود که در درسهاى مختلف، استاد از دو یا سه نفر مى‏پرسید و وقت تمام مى‏شد. لذا مى‏گفت درس باشد براى فردا. اگر احراز مى‏کرد که درس قبلى ساده بوده، از دو - سه نفر مى‏پرسید و معلوم بود که درس فهمیده شده است، درس جدیدى ارائه مى‏داد. الزامى نبود که حتماً در یک روز، یا در یک هفته و ماه چه مقدار درس باید جلو برود و چه مقدار از واحد درسى گذرانده شود. پیچیدگى و سادگى عبارات و مطالب کتاب، تعیین کننده بود که چه مقدار از آن خوانده شود و دیگر فهم مطالب از سوى شاگردان.

و تا یک کتاب تمام نمى‏شد، اجازه خواندن کتاب بعدى داده نمى‏شد.

البته استثنا هم داشت. مثلاً ما دو سه نفر بودیم که استاد اجازه داد، پاره‏اى از کتابهاى لمعه را، مثل قصاص و... در یک تابستان مباحثه کنیم و پیش برویم.

درس اصلى براى افراد پراستعداد، دو تا بود، و براى افراد ضعیف یکى. طلبه‏اى که سه درس بگیرد، به ندرت پیدا مى‏شد و درس جنبى هم به تناسب افراد شناور بود. البته درس اصلى نسبت به توان شاگردان، ممکن بود کم یا زیاد شود.

40. امام على)ع( در نامه خود به عثمان بن حنیف مى‏نویسد:

»ولو شِئتُ لاهتدیتُ الطریق الى مُصَفّى هذا العسل و لُباب هذا القمح و نسائج هذا القَزّ ولکن هیهات ان یغلبنى هواى و یقُودَنى جشعى الى تخیّر الاطعمِه«

اگر خواستمى، دانستمى چگونه عسل پالوده و مغز گندم و بافته ابریشم را به کار برم. لیکن، هرگز هواى من بر من چیره نخواهد گردید و حرص مرا به گُزیدن خوراکها نخواهد کشید.

41. فاضلى‏نژاد: یکى از اثرگذارترین راه‏هاى تربیت اخلاقى طلاب این بود که شمارى از اساتید مدرسه، با الگوگیرى از برنامه عصرهاى تابستان استاد )که طلاب را جمع مى‏کرد و جملات یکى از دعاها را از نظر تجزیه و ترکیب با آنان در میان مى‏گذاشت و در پایان، مضمون دعا را به شیوه‏اى شرح مى‏داد که جلسه تجزیه و ترکیب را به جلسه گریه و حال تبدیل مى‏کرد( با تنى چند از طلاب مى‏نشستند و آنان را موعظه مى‏کردند و سایر طلاب که سابقه چنین نشستهایى را داشتند و از آن بهره بسیار برده بودند به سرعت به آنان مى‏پیوستند و جلسه موعظه رفته رفته به جلسه حال و گریه و شست و شوى دل تبدیل مى‏شد.