حوزه و تحول در تبلیغات برون‏مرزى

رشد فزاینده اسلام سیاسى و بیدارى انقلابىِ مسلمانان جهان، افزایش نقش و سهم فرهنگ اهل‏بیت، علیهم السلام، به برکت انقلاب شکوه‏مند اسلامى در نظام بین‏الملل، ظرفیت ایجاد شده در ترویج و نشر معارف اسلامى و شیعى از یک‏سو و شتاب و تحولات نظام بین‏الملل در چند دهه اخیر، فزون‏طلبى قدرتهاى فرامنطقه‏اى، اوج‏گیرى سیاستهاى خصمانه در برابر جهان اسلام و آرمانهاى نظام جمهورى اسلامى ایران و همچنین تلاشهاى چشمگیر ادیان و مذاهب از سوى دیگر، فرصتها و تهدیدهاى جدیدى را فراروى جهان اسلام، بویژه مکتب اهل‏بیت، پدید آورده است که در پیش گرفتن سیاستهاى نوین و ارزیابى درباره روشها و شیوه‏ها و ضرورت عمل بر اساس تدبیر و درایت ژرف‏ترى را مى‏طلبد.

طراحى موضوع هماهنگ و کارآمد در تبلیغات بین‏المللىِ سازوار با سیاستهاى کلان نظام جمهورى اسلامى و مصلحت جهان اسلام، با توجه به سندِ چشم‏انداز 20 ساله نظام جمهورى اسلامى ایران، ایجاب مى‏کند تا از نیروهاى متخصص حوزوى آشنا با عرصه بین‏المللى، هسته‏هاى فکرى، پژوهشها و آموزشهاى سازوار با تلاشهاى تبلیغى برون‏مرزى و مدیریت و مهندسى فرهنگى در عرصه بین‏المللى و با توجه به سطحها و لایه‏هاى مختلف جامعه‏هاى دیگر و کشورهاى جهان، راهبردهاى کلانى را جهت جذب، آموزش و به‏کارگیرى طلاب داخل و خارج از کشور طراحى کنیم و نظام جامعِ تبلیغات بین‏المللى را تدوین نماییم.

 

اجمالى از وضعیت موجود

با نگاهى به پیشینه تبلیغات بین‏المللى حوزه علمیه و براساس رهیافتِ علمى بنا شده بر آسیب‏شناسى، نیازشناسى، نیازسنجى و امکان‏سنجى درمى‏یابیم که باید رویکردى نوین را بر مبناى تدوین هدفهاى دراز مدت و کوتاه مدت، راهبردهاى جدید و طرح و برنامه‏هاى سازوار با سیاستهاى کلان در سرلوحه کار و برنامه قرار داد و با شناخت لایه‏هاى گوناگون جامعه‏ها، عرصه‏هاى گونه‏گون تبلیغ در خارج از کشور و پرهیز از برخورد کلیشه‏اى و سطحى با امر تبلیغ، زمینه‏هاى برنامه‏ریزى و سیاستگذارى دقیق را براى بهره‏گیرى از تمام گنجاییهاى فرهنگى و مذهبى، به‏وجود آورد که این امر نیازمند نیم‏نگاهى به وضعیت موجود است.

در یک ارزیابى کلى از وضعیت فارغ‏التحصیلان مرکز جهانى علوم اسلامى و سازمان حوزه‏ها و مدارس علمیه خارج از کشور، آمار و ارقام موجود در 22 سال اخیر (1360 - 1382) رقمى افزون بر 20/000 نفر را حکایت مى‏کند. بر اساس برآوردهاى انجام شده، دست کم هزینه یک طلبه در دوره آموزشى 4 ساله به طور متوسط 5/000 دلار است که با این محاسبه رقمى بالغ بر 100 میلیون دلار در این زمان هزینه جذب و آموزش طلاب خارج از کشور گردیده است.

برخلاف نبود اطلاع دقیق از وضعیت فعلى فارغ التحصیلان و به کارگیرى ایشان پس از آموزش، بر اساس پاره‏اى از اخبار و خوش‏بینانه‏ترین تحلیل‏ها، تنها 20% از آنان در امور همخوان و هماهنگ با مسائل دینى و آموزشهاى فراگرفته مشغول به ترویج معارف دینى‏اند و باقى فارغ التحصیلان به کارهایى تن داده و شغلهایى را پیشه کرده‏اند که با مسائل دینى و فرهنگى فاصله دارند و گاه به دلیل حساسیت دولتهاى خود و راه نیافتن به بازار کار مناسب، با پیشه کردن شغلهاى نامناسب، به گذران زندگى پرداخته‏اند!

توجه به آمار و ارقام یادشده، به خوبى نشان مى‏دهد در صورتى‏که روند جذب، آموزش و به‏کارگیرى طلاب خارجى از طرحى جامع و نظام‏مند برخوردار باشد، افزون بر آن‏که بهروزیهایى از تبلیغ و نشر معارف، به همّت و پشتکار این گروه در عرصه ترویج معارف اسلام و مکتب اهل‏بیت، علیهم السلام، و رساندن پیام تشیع و انقلاب اسلامى به دست مى‏آید، دستاوردهاى فراوان دیگرى نیز به همراه خواهد داشت، مانند: فعال نمودن ظرفیت عظیم نهفته در بسیارى از کشورهاى جهان در باز تولید فرهنگ اسلام و اهل‏بیت، سازوار با نیاز جامعه‏هاى مختلف. همچنین پدیدآورى زمینه‏ها و فضاهاى جدید تبلیغى و افزایش ضریب اثرگذارى مسلمانان در تصمیم‏سازیهاى کشورهاى منطقه‏اى و سرانجام بین‏المللى و در نتیجه کاهش هزینه‏ها و افزایش بهره‏ورى است.

سازمان مدارس خارج از کشور نیز ظرفیتهاى کم و بیش مناسبى دارد که هم اکنون در پاره‏اى از کشورها، با تواناییها، زمینه‏ها و مجموعه وسائل درخور توجه جهت آموزش و تربیت جوانان همان کشورها تلاش مى‏ورزد.

 

مبلغان ایرانى در عرصه بین‏الملل

سالها قبل و در سالهاى نخست انقلاب، مرکزى در سازمان تبلیغات تأسیس شد و مبلغان حوزوى را براى تبلیغ به خارج از کشور اعزام مى‏کرد. به دلیل استقبال علاقه‏مندان و دوستداران انقلاب و بایستگى گسترش قلمرو تلاشهاى ارشادى، ارشادگرى و بیان معارف دینى در خارج از کشور شکل تخصصى‏ترى گرفت و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى آغاز به کار کرد و هم‏اکنون مرکز بین‏المللى تبلیغ، سالانه حدود 200 مبلغ ایرانى و 1500 مبلغ غیرایرانى را در ماه‏هاى محرم و صفر و ماه مبارک رمضان ساماندهى و گسیل مى‏کند.

مرکز بین‏المللى تبلیغ با تشکیل دفترهایى در 10 منطقه مهم به هدایت و نظارت بر تلاشها و کارهاى تبلیغى مى‏پردازد که هفت دفتر به صورت منطقه‏اى و سه دفتر به گونه ویژه است.

1. شرق آسیا: با مرکزیت اندونزى.

2. شبه قاره: با مرکزیت هند.

3. آسیاى میانه: با مرکزیت آذربایجان.

4. کشورهاى غربى: با مرکزیت لبنان.

5. شرق و جنوب آفریقا: با مرکزیت تانزانیا.

6. غرب و مرکز آفریقا: با مرکزیت غنا.

7. اروپا و آمریکا: با مرکزیت لندن.

و دفترهاى ویژه عبارتند از: عراق، افغانستان و پاکستان.

دفترهاى ویژه به دلیل گنجایى بالاى تبلیغى و حجم فراوان فارغ‏التحصیلان بومى، دست‏کم 500 مبلغ در هر کشور، ویژه نامیده شده‏اند.

از موارد دیگرى که به تبلیغات دینى، در عرصه بین‏الملل مى‏پردازد، بخشى از معاونت بین‏الملل دفتر مقام معظم رهبرى است. این بخش، به صورت موردى، به عرصه تبلیغ و ارشاد وارد مى‏شود و نیز شمارى از مبلغان که به گونه سنتى در ایّام خاص به خارج سفر مى‏کنند و به تبلیغ مى‏پردازند. به دعوت بازرگانان، و گروه‏هاى مختلف دیگر، در حوزه نشر کتاب، مجله‏ها و هفته‏نامه‏هاى بین‏المللى نیز اکنون در قبال خیل عظیم تشنگان معارف شیعى، با ظرفیت حداقلى کارهایى انجام مى‏گیرد که پاسخ‏گوى نیازهاى گسترده مخاطبان در اقصى نقاط جهان نیست.

 

حرکت به سمت وضعیت مطلوب

به نظر مى‏رسد تبلیغات بین‏المللى حوزه‏هاى علمیه تا رسیدن به وضعیت مطلوب و پوشش همه‏جانبه تبلیغات بین‏المللى، از نظر کمى و کیفى، راهى بسیار طولانى در پیش روى دارد، تا بتواند مکتب غنى فکر و اندیشه تشیع را به جهان صادر کند. بر این اساس، پاره‏اى از موارد زیر را به عنوان راهکارهاى تبلیغات دینى در عرصه بین‏الملل پیشنهاد مى‏کنیم:

1. فعال نمودن ظرفیتهاى نهفته در بسیارى از کشورهاى جهان در بازتولید فرهنگ اهل‏بیت، سازوار با نیاز جامعه‏هاى گوناگون.

2. پدیدآورى زمینه‏ها و بسترهاى جدید تبلیغى و به دست آوردن تکنولوژى و فنّاوریهاى نوین تبلیغات و ارتباطات، مانند استفاده از ماهواره‏ها و رسانه‏هاى ارتباط جمعى.

3. داشتن رویکردى علمى و فراگیر در امر تبلیغ با توجه به نیاز سنجى، امکان سنجى و آسیب‏شناسى جهت تدوین هدفهاى درازمدت و کوتاه مدت، راهبردهاى جدید، سازوار با سیاستهاى کلان.

4. اهتمام بر بومى‏سازى تبلیغ و بهره‏گیرى از توان طلاب خارجى و شناسایى فارغ‏التحصیلان در رشته‏هاى گوناگون بر اساس پراکندگى جغرافیایى، همچنین سازماندهى نیروهاى بومى هر کشور.

5. نظارت، هدایت و آموزش پیاپى و مدام با بهره‏گیرى از فنّاوریهاى نوین ارتباطى.

6. سازماندهى امر پژوهش تبلیغى و اهتمام به آموزشهاى توجیهى و کاربردى نیروى اعزامى.

7. شناسایى و بهره‏گیرى از نخبگان روحانى ایرانى آشنا به فن تبلیغات و ارتباطات بین‏المللى، با هدف بالا بردن سطح تبلیغات دینى در خارج از کشور و اثرگذارى بر اقشار فرهیخته و تحصیل کرده ایرانى و غیرایرانى.

8. آماده‏سازى و بالا بردن سطح دانش، مهارت و بینش مبلغان با توجه به شرایط جدید نظام بین‏المللى و روشنگرى درباره فرصتها و چالشهاى پیش رو.

9. تجهیز مبلغان به علمى‏ترین و دقیق‏ترین پاسخها در زمینه آخرین شبهه‏هاى مطرح شده در زمینه‏هاى اعتقادى، سیاسى، فرهنگى و...

10. پدیدآورى ساختارى به هم تنیده و متمرکز جهت هدایت و سیاستگذارى امر تبلیغ در خارج از کشور.

11. تشکیل مؤسسه آموزشى تبلیغات بین‏المللى.

12. تشکیل ستاد جنگ تبلیغاتى که مى‏تواند به بررسى و تحلیل تهدیدها و شناسایى تاکتیکهاى تبلیغى دشمن و شبهه‏ها علیه دین اسلام و راه‏هاى رویارویى با آن بپردازد.

براى روشن شدن مطلب یاد شده و نمایش دادن هجمه جنگ تبلیغاتى و مذهبى علیه ارزشها و اعتقادات، تنها به گزارشى کوتاه از وضعیت ماهواره‏هاى تلویزیونى فعال بر روى فضاى ایران و آثار ویران‏گر آن اشاره مى‏کنیم که در آینده‏اى نه چندان دور به ارزانى و سادگى بدون نیاز به امکانات فنى پیچیده درخور دسترسى است.

باید بپذیریم که امروزه در جامعه‏اى ماهواره‏اى زندگى مى‏کنیم که با تخدیر اذهان عمومى، ملاک و معیار ارزشها را در جهان مجازى تعیین مى‏کنند.

امروزه در 159 مدار تلویزیونى در کل جهان 203 ماهواره فعال وجود دارد که شمار 80 مدار قابل دریافت در ایران 100 ماهواره تلویزیونى قرار دارد. این شمار ماهواره امکان تماشاى 17661 شبکه تلویزیونى و شنیدن 9013 شبکه رادیویى را تاکنون در ایران فراهم آورده است.

با هزینه‏اى اندک و تنها دیشى کوچک مى‏توان نزدیک به 2000 کانال ماهواره‏اى را با کیفیت بسیار بالا در خانه هر ایرانى راه‏اندازى کرد که همه آنها با فرهنگ دینى و ارزشى ما ناسازگار و ناهمخوانند.

در حال حاضر، ماهواره‏هایى به آسانى در ایران قابل دریافت است که بیش از 378 شبکه مووى یا فیلم نت در ژانرهاى پرمخاطب کمدى - اکشن، جلوه‏هاى جنسى و سکسى، ژانر وحشت توهمهاى شیطانى، مفاهیم ضداخلاقى و دینى را به مخاطبان انتقال مى‏دهند.

بیش از 380 کانال مخصوص موسیقى وجود دارد که 24 ساعته در حال پخشِ رقص، آهنگ، کلیپ و موسیقى است، آن هم در پوششهاى بسیار مبتذل.

74 شبکه از مجموعه شبکه‏هاى قابل دریافت در ایران، تنها به نمایش مد و لباسهایى که تبلیغ و انتشار فرهنگ نیمه عریان و بى‏عفتى است را دنبال مى‏کنند.

شبکه‏هاى مستند و علمى که به ظاهر کم‏ترین ناسازگاریها و ناهمخوانیها را با فرهنگ ما دارند نیز، به گونه‏اى دیگر، جنگ فرهنگى و تبلیغى علیه ملت اسلامى ایران را یارى مى‏رسانند و به تحقیر فرهنگ اسلامى مى‏پردازند و نقش دین را در عقب‏ماندگى جامعه‏ها به تصویر مى‏کشند. 237 شبکه مستند، یا داکیومنترى و 23 شبکه تاریخى را پوشش مى‏دهد.

به ظاهر شبکه‏هاى ورزشى، از جمله بهترین شبکه‏ها هستند، لیکن 419 شبکه ورزشى درخور دریافت در ایران، تهاجم فرهنگى را با نمایش ارتباط زن و مرد، حاشیه‏هاى غیراخلاقى در ورزشگاه‏ها و خشونتهاى اجتماعى را رواج مى‏دهند.

در حوزه کودک و نوجوان 252 کانال قابل دریافت در ایران موجود است که به فرهنگ سازى زندگى غربى و بویژه آمریکایى و همچنین روابط غیرمحدود دختر و پسر، باورپذیرى این فرهنگ را در اذهان کودکان دوچندان مى‏کند.

در حوزه اقتصاد 92 شبکه خاص قابل دریافت در ایران است که مدام در حال تبلیغ مصرف‏گرایى و رفاه‏زدگى است.

رژیم صهیونیستى، به عنوان بزرگ‏ترین دشمن اسلام، داراى یک ماهواره رسمى تلویزیونى به نام 2 و 1 somA است که 214 شبکه 24 ساعته را به جهان عرضه مى‏کند.

این در حالى است که هر روز عرصه کشمکشها و درگیریهاى جهانى میان حق و باطل تنگ‏تر مى‏شود و نیاز به استفاده از ابزارهاى برابر ضرورى مى‏نماید.

اکنون آن‏چه جامعه را بیش از هر چیز دیگرى تحت تأثیر قرار مى‏دهد، 32 شبکه فارسى زبان است که با هدفهاى سیاسى ضدفرهنگى، براندازى، قومیت‏گرایى و بویژه تبلیغات دینى و ضداسلامى را دنبال مى‏کنند و زمینه را براى به تردید افکندن جوانان و کشاندن آنان را به سوى بى‏ایمانى، فراهم مى‏آورند.

علاوه بر چهل شبکه به زبانهاى مختلف که گرایشهاى دینى را به رسمیت بودائیسم، هندویسم، یهودیت و مسیحیت تبلیغ مى‏کنند، سه شبکه دینى فارسى زبان 24 ساعته به تبلیغ مسیحیت مشغول است.

گفتنى است بسیارى از این شبکه‏هاى ماهواره‏اى توسط کمپانیهاى یهودى و مسیحى و با پشتیبانى دولتهاى استعمارى سیاستگذارى مى‏شوند.

در این میان، تنها چند شبکه محدود اسلامى وجود دارد )الزهرا، سلام، سحر، جام‏جم، العالم، پرس VT المنار و... ( که به زبانهاى فارسى، انگلیسى و عربى، به برنامه‏سازیهاى مذهبى و اسلامى مى‏پردازند که در برابر تهاجم تبلیغاتى دشمن بسیار اندک هستند و از یک سیاست هماهنگ، منسجم و همه‏جانبه، بى‏بهره‏اند.

با این گفتار، ضرورت راه‏اندازى سایتهاى مختلف و به کارگیرى شبکه‏هاى ماهواره‏اى با حمایت و هدایت فکرى و فرهنگى حوزه‏هاى علمیه جهت نشر و ترویج معارف اهل‏بیت، بسیار لازم و ضرورى است; چرا که دنیاى امروز از این همه مسائل خلاف اخلاق و خطرات به ستوه آمده و منتظر تحول و تغییر به سمت نیازهاى اصیل انسانى و الهى است.

 

تبلیغات دینى و مذهبى مسیحیت

انسان در برابر عاملها و سببهاى به خیزش و هیجان وادارنده یا بازدارنده، داراى خصلت انعطاف‏پذیرى است که تحولات اعتقادى و فکرى او را رقم مى‏زند.

این امر از طریق دستگاه‏هاى تبلیغاتى بین‏المللى براى سیاست‏مداران و یا صاحبان فکر و اندیشه فراهم مى‏باشد.

با مرورى به اردوگاه دشمن و تلاشهاى تبلیغاتى آن مى‏بینیم که آژانس ارتباطات بین‏المللى آمریکا سالانه 400 میلیون دلار بودجه، هزینه کارها و تلاشهاى فرهنگى مى‏کند: نشر دوازده مجله به 22 زبان، تولید هر سال 900 فیلم، به نمایش گذاشتن برنامه‏هاى تلویزیونى در 100 کشور جهان، پخش 5 میلیون نسخه کتاب تبلیغاتى به 25 زبان در کشورهاى در حال توسعه.

شمار فرستنده‏هاى رادیویى آمریکا، به 5000 دستگاه مى‏رسد که به 38 زبان، پیامهاى خود را پخش مى‏کنند.

اکنون بخش مهمى از سرمایه‏هاى مادى و معنوى کشورهاى پیشرفته جهان، در راه کارهاى تبلیغاتى هزینه مى‏شود. بنگاه‏ها و آژانسهاى خبرى وابسته به صهیونیستها، روزانه به 110 کشور جهان اخبار خود را مخابره مى‏کنند که از این موارد مى‏توان به آسوشیتدپرس، یونایتد پرس، اینترنشنال، رویتر و فرانس پرس اشاره کرد.

تنها یک مؤسسه و مرکز انتشاراتى صهیونیستى به نام )انگلو جوئیش پرس( حدود 140 روزنامه در بیش از 40 میلیون نسخه در روز منتشر مى‏کند.

یکى از بنیادى‏ترین ابزارهاى تبلیغى مسیحیت، تأسیس مدارس، کودکستانها، دانشکده‏ها و دانشگاه‏هاى مسیحى در کشورهاى غربى و اسلامى است که نمونه‏هایى از آن:

دانشکده آمریکایى بیروت و قاهره، دانشکده روبرت در استانبول دانشگاه فرانسوى در لاهور است.

مدرسه‏هاى وابسته به کلیسا در مالزى و سنگاپور، دست‏کم، 550 مدرسه است و این مدرسه‏ها بیش از 40 هزار دانش‏آموز دارند.

مسیحیت در آفریقا نیز بیش‏ترین فعالیت را دارد. برابر آمار، کلیسا در کشورهاى آفریقایى، بیش از 1/5 میلیون مؤسسه دارد. 111 هزار کشیش و طبیب و معلم در این قاره فعالیت دارند.

مدرسه‏هایى را که کلیسا در دنیا ساخته است عبارتند از: 36/450 مدرسه ابتدایى، 11/154 مدرسه متوسطه و 10/738 کودکستان.

تنها در آفریقا 5 میلیون دانش‏آموز مسلمان، در مدارس میسیونرى درس مى‏خوانند.

تأسیس مدارس مسیحى در ایران با اعزام نخستین گروه‏هاى تبشیرى همراه بود، در بسیارى از شهرهاى بزرگ ایران زبده‏ترین دانش‏آموزان از فرزندان رجال و شخصیتهاى سیاسى و فرهنگى مسلمانان، در این مدرسه‏ها تحصیل مى‏کردند و در این‏جا بود که بذر اندیشه غربى و مسیحى در اذهان ایشان افشانده مى‏شد که به برکت انقلاب اسلامى ایران خاتمه پیدا کرد.

از نظر پژوهشى، چاپ و نشر کتاب و مجله، یهودیان و مسیحیان، سخت تلاش مى‏ورزند و فعالیتهاى چشمگیرى دارند. واتیکان در سراسر جهان 5/000 نوع مجله و روزنامه دارد که تیراژ آنها از مرز دو میلیارد گذشته است. شمار مجله‏هایى که مسیحیان براى تبلیغ آیین خود، چاپ مى‏کنند و نشر مى‏دهند، به 20/007 مى رسد.

نشریه برج مراقبت، وابسته به یکى از جمعیتهاى مسیحى به 80 زبان چاپ و توزیع مى‏شود.

کتاب مقدس تاکنون به 1200 زبان ترجمه و منتشر شده است. استفاده از رسانه‏هاى جمعى، مانند رادیو و تلویزیون و ماهواره یکى دیگر از عرصه‏هایى است که مسیحیان و یهودیان، در امر تبلیغ مسیحیت و یهودیت از آنها بهره مى‏برند. تنها رادیو واتیکان، روزانه به 36 زبان زنده دنیا برنامه پخش مى‏کند.

امروزه، شمار ایستگاه‏هاى رادیویى و تلویزیونى مربوط به تبلیغ مسیحیت به 280 ایستگاه رسیده است و شمار نشریه‏ها و مجله‏هاى مسیحى به 20/700 مى‏رسد.

تنها یک مجله به نام »حقیقت« در انگلستان به هفت زبان در بیست میلیون نسخه در سراسر جهان منتشر مى‏شود که هدف آن ترویج مسیحیت و عقاید کلیسایى است.

خدمات انسانى از دیگر وسائل تبشیرى مسیحیت و یهود در دنیاست که با سلاح انسان دوستى، افکار خویش را نشر مى‏دهند و به تألیف قلوب مى‏پردازند.

تأسیس بیمارستان، اعزام طبیب و پرستار، وسیله رایجى است که مسیحیان و یهودیان براى نفوذ و نشر عقاید خود، از آن بهره مى‏برند.

برابر آمار، هم اکنون 2040 بیمارستان 266 درمانگاه رایگان 698 جذام‏خانه، 2655 یتیم خانه زیر پوشش ایشان است.

هرکجاى دنیا که سایه شوم فقر و بیمارى بر سر مردم افتاده و زمینه عاطفى براى جلب و جذب بیماران و مستمندان وجود دارد، مبشرین راهى آن دیار مى‏شوند تا سلطه کلیسا را بگسترانند و جسم دردمندان را علاج کنند و روح آنان را تا ابد گرفتار عذاب سازند.

از جمله آفریقا که از نقاط محروم دنیاست، 14/149 میسیونر مسیحى به تبلیغ مسیحیت مشغول هستند و 16/671 مدرسه عالى و 500 مدرسه لاهوتى )مذهبى( دارند.

شوراى جهانى کلیسا در آمریکاى لاتین 3000 مبشر مسیحى دارد که افزون بر تلاشها و تکاپوهاى مستقیم تبلیغى، با پوشش خدمات فرهنگى و عام‏المنفعه، در سمت طبیب و پرستار، مهندس و معلم که مورد نیاز مردم است، براى تبلیغ مسیحیت در جهان تلاش مى‏کنند.

همچنین کل مبشرین که از طرف کلیسا در دنیا اعزام شده‏اند، برابر آمار رسمى 220 هزار است.

جالب آن که روشهاى دیگر تبلیغ مسیحیت و یهودیت، فرستادن پیاپى نامه‏ها از طریق صندوقهاى پستى و ارسال جزوه‏ها و تبریکها، تشکیل اردوهاى مختلط با جاذبه‏هاى جنسى است.

ازدواج با جوانان مسلمان، در اروپا و آمریکا، بویژه مهاجران، ایجاد تفرقه، دامن زدن به اختلافهاى مذهبى و قومى مسلمانان، استفاده از اوقات فراغت مسافران در کشورهاى مسیحى نشین و پذیرش پناهندگى و خدمات ویزا براى جوانان کشورهاى مختلف به شرط مسیحى شدن، از دیگر روشهایى است که مبلغان مسیحى و مبشران دنبال مى‏کنند.

پس از تحولات اخیر (1990 م( و فروپاشى نظامهاى مارکسیستى 150 هزار کشیش با صدها میلیون دلار بودجه راهى مناطق کمونیستى شدند، تا آیین مسیحیت را در آن سرزمینها رواج دهند.

با مطالبى که گفته آمد، بایستگى حرکت تبلیغى با مدیریت و مهندسى نوین بیش از پیش درخور توجه است.

تعداد مشاهده مقاله: 389