آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شمارهها | 2,567 |
| تعداد مقالات | 36,408 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,706,615 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,592,256 |
وحدت نفس در انسان؛ بررسی انتقادی نظریه استاد فیاضی درباره نفس انسان در پرتو «نظریه صدرالمتألهین» | ||
| آیین حکمت | ||
| دوره 17، شماره 2، تیر 1404، صفحه 70-53 اصل مقاله (1.81 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/pwq.2025.56424.900 | ||
| نویسنده | ||
| مهدی مشکی* | ||
| مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 11 دی 1398، تاریخ بازنگری: 17 خرداد 1404، تاریخ پذیرش: 02 خرداد 1404 | ||
| چکیده | ||
| صورتهایی که بر هیولی حلول میکنند، دارای ترتّباند؛ چراکه نمیتوان فرض کرد صورت عنصری قبل از صورت جسمیه در هیولی حلول کند. به همین جهت، در ترتیب صوَر ابتدا صورت جسمیه، سپس صورت عنصریه و سپس صورت معدنیه حلول میکند و هر کدام از این صوَر، آثار خاصی متفاوت از دیگری دارند؛ اما هر صورتی که بر صورت قبلی میآید، آثار صورت قبلی را دارا است. لذا، کاملتر از قبل و در عینحال چون به ترکیب قبلی اضافه شده است، پیچیدهتر خواهد بود؛ تا به مرتبهای از پیچیدگی میرسد که به آن «نفس» یا «صورت نفسی» میگویند و نقطۀ تمایز آن با صورتهای قبلی، ویژگی «حیاتی» آن است (نمو، احساس، نطق و عقل). از مباحث مهم در انسانشناسی فلسفی، مسأله «نفس» انسان است. درباره نفس مسائل فراوانی مطرح است، یکی مسائل آن است که آیا انسان دارای یک نفس است و یا نفوس متعدد دارد؟ این مسأله معمولاً ذیل بحث صور طولی متراکب در ماده واحد مطرح میشود. همچنین آیا با فعلیت صورت جدید در ماده، فعلیت صورت قبلی از بین میرود و یا در طول صورت جدید باقی میماند. به نظر ابن سینا صور عنصری چه مفرد یافت شوند و چه مرکب، همواره صورتاند، اما به نظر صدرالمتألهین این صور در حال افراد صورت بوده و در حال ترکیب قوه. به همین جهت از نظر ملاصدرا هر وجودی یک صورت بالفعل دارد. این مسأله در نفس ظهور و بروز بیشتری یافته و تقریباً تمام فلاسفه اسلامی در این باب نظریه دادهاند. برخی معتقد به تعدد نفوس شدهاند و برخی وحدت نفس را در انسان پذیرفتهاند. آیا در هریک از افراد انسان یک نفس وجود دارد و تمام افعال انسان از یک نفس صادر میشود و یا انسان نفسهای متعددی دارد که هرکدام مبدأ صدور افعال مرتبط با آن نفس هستند؟ در میان فلاسفۀ متقدّم، فیلسوفی که معتقد به کثرت نفس در انسان بوده، افلاطون است. اما فلاسفه دیگر مانند فارابی، ابن سینا و ملاصدرا هر فرد انسان را دارای نفس واحده میدانستند، ولی معتقدند که نفس در افعالش محتاج قوا است؛ تا جاییکه ملاصدرا این ویژگی را معرّف نفس میداند؛ با این تفاوت که وی نفس را دارای مراتب دانسته و معتقد است خودِ نفس مبدأ صدور افعال متفاوت میباشد و بهتنهایی کلالقوی است. از نظر وی، چون نفس دارای مراتب و درجات وجودی است، برای توجیه افعال و آثار متفاوت، نیازی به نظریۀ تعدد قوا نداریم و اگرچه برای توجیه آثار متفاوت از نفس دو نظریه را مطرح میکند (تعدد قوا و مراتب نفس)، اما در انتها شقّ دوم را میپذیرد و مبدأ صدور آثار مختلف را درجات و مراتب خود نفس میداند. در میان فلاسفه معاصر استاد فیاضی معنقد به تراکب صور و صورتهای بالفعل در یک موجود میباشد، و انسان را دارای نفس واحده نمیداند. از نظر ایشان انسان دو نفس دارد؛ نفس نباتی که با قوای خود (تغذیه، تنمیه و...) اتحاد دارد، و نفس انسانی که با قوای خود (کارهای ادراکی و تحریکی اختیاری) اتحاد دارد. در پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، نظریه استاد فیاضی هم از جهت ادلّه و هم خود نظریه نقد و بررسی شده است. در نهایت نظریه ملاصدرا تبیین و پذیرفته شد. از نظر ملاصدرا نفس در عین بساطت و وحدت، دارای مراتب است و خود نفس در مراتب شدید و ضعیفش مبدأ تمام افعال ادراکی و غیرادراکی است. از نظر ملاصدرا افعال غیرادراکی نفس با وجود نفس سنخیّت دارد، لذا، تغذیه انسانی با تغذیه نباتی ماهیتاً دو نوع تغذیه میباشند. طبق نظریۀ وی دربارۀ رابطۀ تشکیکی در علت و معلول، نفس و قوا یک سنخ حقیقتاند؛ هنگامی که بهنحو کاملتر و بسیطتر یافت میشود، با مفهوم نفس از آن حکایت شده و هنگامی که به نحو ناقصتر، محدودتر و تفصیلی تحقق مییابد، با مفهوم قوا به آن اشاره میشود. نتیجه آنکه، طبق نظریۀ «ان النفس کل القوی»؛ اولاً: انسان یک نفس بیشتر ندارد و آن نفس ناطقه یا نفس انسانی است؛ چراکه در صورت نفوس متعدد، در نظام تدبیر انسانی اختلال ایجاد میشود. ثانیاً: نفس، علت فاعلی قوا است؛ چنانچه تمام فلاسفه به آن معتقدند. ثالثاً: رابطۀ علت و معلول، رابطۀ تشکیکی است و هرآنچه معلول دارد، علت بهنحو کاملتر دارا است. | ||
| کلیدواژهها | ||
| ملاصدرا؛ غلامرضا فیاضی؛ وحدت نفس | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Unity of the Soul in Man: A Critical Examination of Professor Fayyāzī’s Theory of the Human Soul in Light of Mullā Ṣadrā’s “Doctrine of the Transcendent Philosopher (Ṣadr al-Muta’allihīn)” | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mehdi Meshki | ||
| Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The forms that inhere in matter (hayūlā) are arranged hierarchically, since it is impossible to suppose that an elemental form could inhere in matter prior to the corporeal form. Hence, in the order of forms, the corporeal form appears first, followed by the elemental form, and then the mineral form; each possesses distinctive effects different from the preceding one. However, every new form that appears after a previous one also encompasses the effects of the earlier form. Thus, each subsequent form is more complete than the former and, at the same time, more complex, as it includes the preceding composition—until it reaches a level of complexity that is termed the “soul” or “psychic form,” distinguished from previous forms by its vital characteristic (growth, sensation, speech, and intellect). Among the central topics in philosophical anthropology is the problem of the human soul. Numerous issues have been raised concerning the soul—one of which is whether a human being possesses one single soul or multiple souls. This question is usually discussed under the topic of successive, hierarchical forms (ṣuwar ṭūlī mutarākib) within the same matter. It is also debated whether the actualization of a new form eliminates the previous one or whether the earlier form remains subordinate to the new. According to Ibn Sīnā, elemental forms—whether simple or composite—are always “forms,” but according to Mullā Ṣadrā, these forms are actual as forms only in individuation, while in composition they exist as potential. Therefore, from Ṣadrā’s perspective, every existent has only one actual form at a time. This issue manifests most prominently in discussions of the soul, where nearly all Islamic philosophers have expressed distinct views. Some have affirmed the multiplicity of souls in man, while others have maintained the unity of the human soul. The question arises: does each individual human possess a single soul from which all actions emanate, or multiple souls, each being the source of actions related to itself? Among the ancient philosophers, Plato held that the human being possesses multiple souls, whereas philosophers such as al-Fārābī, Ibn Sīnā, and Mullā Ṣadrā affirmed that each individual possesses one single soul, though it operates through distinct faculties (quwā). Mullā Ṣadrā regarded this dependence on faculties as the defining feature of the soul, yet he considered the soul to have gradational levels of existence, asserting that the soul itself is the source of all diverse actions and functions, and that it is, by itself, “the totality of the faculties” (al-nafs kull al-quwā). From his viewpoint, since the soul possesses various degrees of existential intensity, there is no need for the theory of multiple faculties to explain diverse functions and effects. Although he discusses two theories—multiplicity of faculties and gradation of the soul—he ultimately accepts the latter, maintaining that the origin of all different effects lies within the degrees of the soul itself. Among contemporary philosophers, Professor Ghulām-Reżā Fayyāzī supports the composition and coexistence of multiple actual forms within one being and, therefore, denies the unity of the human soul. According to him, man possesses two souls: the vegetative soul, which is united with its own faculties (nutrition, growth, etc.), and the human soul, which is united with its own faculties (cognitive and voluntary motor functions). In this study, using a descriptive-analytical method, both the evidence and the content of Professor Fayyāzī’s theory are critically examined. Ultimately, Mullā Ṣadrā’s theory is explicated and accepted. According to Mullā Ṣadrā, the soul, despite its simplicity and unity, possesses degrees of intensity, and it is the very soul itself—in both its stronger and weaker degrees—that serves as the origin of all perceptive and non-perceptive acts. For Mullā Ṣadrā, non-cognitive acts of the soul share an ontological affinity (sinḵiyyah) with the existence of the soul; hence, human nutrition and vegetative nutrition are essentially two different modes of nourishment. In accordance with his theory of the gradational (tashkīkī) relationship between cause and effect, the soul and its faculties are of one and the same reality: when it exists in a more complete and simple manner, it is referred to by the concept “soul,” and when it exists in a more limited and differentiated way, it is referred to by the concept “faculties.” The conclusion is that, according to the doctrine “al-nafs kull al-quwā” (the soul is the totality of the faculties): first, man possesses only one soul—the rational or human soul—since the existence of multiple souls would result in disorder within the system of human governance; second, the soul is the efficient cause of the faculties, as all philosophers agree; and third, the relationship between cause and effect is gradational (tashkīkī), such that whatever the effect possesses, the cause possesses it in a more complete manner. | ||
| کلیدواژهها [English] | ||
| Mullā Ṣadrā, Ghulām-Reżā Fayyāzī, Unity of the Soul | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1404ق). الشفاء (الطبیعیات). قم: مکتبة آیتالله المرعشی، ج2.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1371). المباحثات. قم: بیدار.
ابن مرزبان، بهمنیار (1375). التحصیل. تصحیح و تعلیق: مرتضی مطهری. تهران: دنشگاه تهران، چاپ دوم.
ابنسینا، حسین بن عبدالله (1980م). عیون الحکمة. بیروت: دارالقلم.
ارسطو (بیتا). فی النفس. بیروت: دار القلم.
سهروردی، شهابالدین (1375). مجموعه مصنفات. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ج1، چاپ دوم.
شیرازی، قطبالدین (بیتا). شرح حکمة الاشراق. با تعلیقه صدرالمتألهین. بینا.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1363). مفاتیح الغیب. تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (بیتا). الرسائل. قم: مکتبة المصطفوی (چاپ سنگی).
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1378/ الف). الحکمة المتعالیه فی الاسفار الاربعة. قم: اتشرات مصطفوی، ج4، 8.
صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم (1381). کسر اصنام الجاهلیه. مقدمه، تصحیح و تعلیق: جهانگیری. تهران: بنیاد حکمت صدرا.
عبودیت، عبدالرسول (1394). نظام حکمت صدرائی. قم: مؤسسه امام خمینی؛ تهران: سمت، ج3.
فارابی، محمدبن محمد (1405ق). الجمع بین رأیی الحکیمی. مقدمه و تعلیق: البیر نصری نادر. تهران: الزهراء.
فیاضی، غلامرضا (1389). علم النفس فلسفی. تحقیق و تدوین محمدتقی یوسفی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
کرم، یوسف (بیتا). تاریخ الفلسفة الیونانیة. بیروت: دار القلم.
میرداماد، محمدباقر (1385). مصنفات میرداماد. به اهتمام عبدالله نورانی. تهران: انتشارات آثار و مفاخر فرهنگی.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 182 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 51 |
||