آمار
| تعداد نشریات | 54 |
| تعداد شماره‌ها | 2,548 |
| تعداد مقالات | 36,110 |
| تعداد مشاهده مقاله | 16,066,008 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 7,314,981 |
اقامه علمی قرآن کریم؛ مفهوم، دلایل و قلمرو | ||
| مطالعات حکمرانی اسلامی | ||
| دوره 1، شماره 2، مهر 1404، صفحه 40-17 اصل مقاله (2.56 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22081/jislamicgo.2025.71404.1018 | ||
| نویسنده | ||
| محمدصادق یوسفی مقدم* | ||
| استاد، پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران | ||
| تاریخ دریافت: 27 اسفند 1403، تاریخ بازنگری: 04 خرداد 1404، تاریخ پذیرش: 08 مهر 1404 | ||
| چکیده | ||
| قرآن کریم در هندسه معرفتی اسلام، نه تنها کتاب هدایت معنوی و اخلاقی، بلکه منشور جامع زندگی انسانی در تمام ابعاد مادی و معنوی است. یکی از ابعاد مهم «اقامه قرآن» که از متون دینی و بیانات مفسران بزرگ قابل برداشت است، «اقامه علمی» آن است؛ یعنی جریان‌بخشی مستمر آموزه‌های علمی قرآن در حیات فردی، اجتماعی و عرصه‌های گوناگون علوم. براساس این دیدگاه، قرآن مرجع نخست معرفتی مسلمانان است و می‌بایست بر تولید علم، نظریه‌پردازی و نظام‌سازی در حوزه‌های مختلف به‌ویژه علوم انسانی حاکمیت داشته باشد. با این حال، مسئله اساسی آن است که در طول تاریخ اندیشه اسلامی، دو رویکرد افراطی و تفریطی درباره نسبت قرآن و علوم شکل گرفته است: از یک‌سو، عده‌ای با تفسیرهای ذوقی یا انطباق شتاب‌زده آیات با فرضیه‌های علمی، بدون رعایت ضوابط فهم متون وحیانی، جامعیت علمی قرآن را تا حد شمول همه علوم تجربی و طبیعی دانسته‌اند؛ و از سوی دیگر، برخی به‌کلی مرجعیت علمی قرآن را نفی کرده و قلمرو آن را به توصیه‌های اخلاقی و آخرتی محدود ساخته‌اند. خلأ یک رویکرد علمی، روشمند و متوازن، که هم از افراط و هم از تفریط پرهیز کند، سبب شده است موضوع «اقامه علمی قرآن» و حدود و ثغور آن، نیازمند پژوهشی عمیق، مستند و اجتهادی باشد. این پژوهش با هدف تبیین دقیق مفهوم «اقامه علمی قرآن کریم»، واکاوی دلایل ضرورت آن، و ترسیم قلمرو واقعی آن در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان صورت گرفته است. در این راستا، تحقیق می‌کوشد: تعریف مفهومی و اصطلاحی «اقامه قرآن» و به تبع آن «اقامه علمی قرآن» را ارائه دهد؛ جایگاه علم و مفاهیم مشابه آن را در قرآن کریم بررسی و تحلیل نماید؛ ضرورت اقامه علمی قرآن را با استناد به نصوص قرآنی، روایات و تحلیل‌های عقلی روشن کند؛ دیدگاههای مختلف درباره نسبت قرآن و علوم را نقد و ارزیابی نماید؛ و در نهایت چارچوبی منطقی برای بهره‌گیری از ظرفیت قرآن در هدایت و اصلاح علوم انسانی و سایر حوزه‌های معرفتی پیشنهاد دهد. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد اجتهادی است. گردآوری داده‌ها از طریق منابع کتابخانه‌ای، شامل قرآن کریم، تفاسیر معتبر، آثار اندیشمندان معاصر، بیانات رهبر معظم انقلاب و منابع فلسفه علم و روش‌شناسی انجام شده است. تحلیل داده‌ها در چند گام صورت گرفته است: نخست، استخراج مفاهیم کلیدی از قرآن و منابع معتبر؛ سپس، بررسی تطبیقی دیدگاه‌ها و خط‌مشی‌های مفسران و متفکران در خصوص قلمرو علمی قرآن؛ آنگاه، نقد روشمند رویکردهای افراطی و تفریطی موجود؛ و در نهایت، تبیین قلمرو واقعی اقامه علمی قرآن با لحاظ مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی اسلام. در این فرایند، از منهج «تفسیر قرآن به قرآن» برای تبیین آیات مرتبط استفاده شده و تحلیل‌ها با ملاحظات علمی روز در علوم انسانی و مباحث روش‌شناختی ترکیب شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که مفهوم «اقامه» در لغت و اصطلاح، به معنای برپا داشتن و وفای کامل به حقوق یک امر تا تحقق همه آثار آن است؛ بر این اساس، «اقامه قرآن» یعنی جاری‌سازی جامع آموزه‌های اعتقادی، اخلاقی، عملی و علمی قرآن در سطح فرد و جامعه. «اقامه علمی قرآن» نیز به معنای اعمال مستمر آموزه‌های علمی قرآن بر عرصه‌های مختلف علوم و جهت‌دهی به فرآیند تولید و ارزیابی دانش بر اساس مبانی وحیانی است. تحلیل واژگان «علم» و مفاهیم مشابه آن در قرآن نشان می‌دهد که از دید وحیانی، علم معادل یقین است و قرآن پیروی از غیرعلم ـ شامل ظن، شک و وهم ـ را به‌کلی مردود می‌داند. توصیف قرآن به «کتاب علم»، «نور»، «برهان» و «حکیم»، ضرورت توجه به جنبه علمی آن را تثبیت می‌کند. این ویژگی‌ها دلالت بر آن دارند که آموزه‌های قرآن ذاتاً روشن و استوارند و می‌توانند حقایق بیرونی را به‌درستی آشکار کنند. نتایج بررسی قلمرو مأموریت قرآن نیز حاکی از آن است که هدایت قرآن منحصر به ارزش‌های اخروی و معنوی نیست، بلکه شامل سامان‌دهی حیات دنیوی، نظام اجتماعی عادلانه، عدالت اقتصادی، مبارزه با فساد، حفظ وحدت و استقلال، و مقابله با طاغوت نیز می‌شود. این رویکرد جامع، اقامه علمی قرآن را به یکی از ارکان اقامه کلی قرآن تبدیل می‌کند. از نظر دیدگاه‌شناسی، جریان‌های افراطی ـ مانند برخی مفسران که همه علوم طبیعی و تجربی را در متن قرآن جست‌وجو می‌کنند ـ به دلیل فقدان روشمندی و بی‌توجهی به ظاهر و سیاق آیات، دچار خطا شده‌اند؛ در مقابل، جریان‌های تفریطی نیز با نادیده گرفتن ظرفیت توحیدی و جامع قرآن، آن را صرفاً کتاب اخلاق و آخرت معرفی می‌کنند. هر دو رویکرد، از مبنای صحیح فاصله گرفته و نتوانسته‌اند چارچوب متوازن و معتبر ارائه دهند. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که اقامه علمی قرآن مستلزم به‌کارگیری روشی علمی و منضبط است که ضمن حفظ حرمت متن وحیانی، از ظرفیت‌های آن برای غنابخشیدن به علوم، به‌ویژه علوم انسانی، استفاده کند. این روش می‌بایست تعامل عقل، تجربه و وحی را به رسمیت بشناسد و از تطبیق شتاب‌زده داده‌های علمی بر آیات یا انکار کامل ارتباط قرآن با علوم، پرهیز کند. در نهایت، پژوهش نتیجه می‌گیرد که اقامه علمی قرآن، نه صرفاً یک توصیه فرهنگی، بلکه ضرورتی راهبردی برای احیای هویت معرفتی جهان اسلام و تولید علوم انسانی اسلامی است. این امر، نیازمند بازمهندسی نظام آموزشی و پژوهشی، پیوند فعال حوزه و دانشگاه، تربیت اندیشمندان قرآنی بینارشته‌ای، و تأسیس نهادهای تخصصی برای پژوهش‌های تطبیقی میان قرآن و علوم است. چنین رویکردی می‌تواند ضمن حفظ اصالت وحی، علوم را از چارچوب‌های صرفاً مادی‌گرا خارج کرده و به سمت سعادت جامع انسانی ـ دنیوی و اخروی ـ سوق دهد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| اقامه دین؛ اقامه قرآن؛ اقامه علمی قرآن؛ قلمرو علم | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Scientific Establishment of the Noble Qur’an: Concept, Rationale, and Scope | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mohamad Sadegh Yousefi Moqaddam | ||
| Professor, Research Institute for Culture and Qur’anic Teachings, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| In the epistemological structure of Islam, the Noble Qur’an is not only a book of spiritual and moral guidance but also a comprehensive charter of human life in all its material and spiritual dimensions. One of the important aspects of the “Establishment of the Qur’an,” which can be inferred from religious texts and the statements of eminent exegetes, is its “scientific establishment,” that is, the continuous implementation of the Qur’an’s scientific teachings in individual and social life as well as in various fields of knowledge. According to this perspective, the Qur’an is the primary epistemic authority of Muslims and must govern the production of knowledge, theorization, and system-building, particularly in the field of the humanities. Nevertheless, the fundamental issue is that throughout the history of Islamic thought, two extreme approaches have emerged regarding the relationship between the Qur’an and the sciences: on the one hand, some, through subjective interpretations or the hasty alignment of verses with scientific hypotheses without observing the principles of understanding revelatory texts, have claimed the Qur’an’s scientific comprehensiveness to the extent of encompassing all empirical and natural sciences; on the other hand, others have entirely denied the Qur’an’s epistemic authority, restricting its domain to moral and eschatological exhortations. The absence of a scientific, methodological, and balanced approach that avoids both extremes has rendered the subject of the “scientific establishment of the Qur’an” and its boundaries in need of deep, well-documented, and ijtihād-based research. The present study aims to provide a precise explanation of the concept of the “scientific establishment of the Noble Qur’an,” to examine the reasons for its necessity, and to delineate its actual scope in the individual and social life of Muslims. To this end, the study endeavors to: present a conceptual and terminological definition of “the establishment of the Qur’an” and, consequently, the “scientific establishment of the Qur’an”; analyze the status of knowledge and similar concepts in the Noble Qur’an; clarify the necessity of the scientific establishment of the Qur’an with reference to Qur’anic texts, prophetic traditions, and rational analysis; critique 18 Islamic Governance Studies, Vol. 1, No. 2, 2025 and evaluate various views concerning the relationship between the Qur’an and the sciences; and, ultimately, propose a rational framework for utilizing the Qur’an’s potential in guiding and reforming the humanities and other epistemic fields. The methodology of the research is descriptive-analytical with an ijtihād-based approach. Data were collected from library sources, including the Noble Qur’an, authoritative exegetical works, writings of contemporary scholars, statements of the Supreme Leader, and sources on the philosophy of science and methodology. Data analysis was conducted in several stages: first, the extraction of key concepts from the Qur’an and authoritative sources; then, a comparative study of exegetes’ and thinkers’ views and approaches concerning the Qur’an’s scientific scope; thereafter, a systematic critique of existing extremist and reductionist approaches; and finally, the delineation of the actual scope of the scientific establishment of the Qur’an with due consideration of the ontological, epistemological, and methodological foundations of Islam. In this process, the method of “interpreting the Qur’an through the Qur’an” was employed to elucidate relevant verses, and analyses were integrated with contemporary scientific considerations in the humanities and methodological debates. The findings indicate that the concept of “establishment” in both its linguistic and technical senses denotes upholding and fulfilling fully the rights of a matter until all its effects are realized; accordingly, the “establishment of the Qur’an” means the comprehensive implementation of the Qur’an’s doctrinal, ethical, practical, and scientific teachings at both individual and social levels. The “scientific establishment of the Qur’an” refers to the continuous application of its scientific teachings to diverse fields of knowledge and the orientation of the processes of knowledge production and evaluation based on revelatory foundations. The analysis of the terms “ʿilm” (knowledge) and related concepts in the Qur’an demonstrates that, from a revelatory standpoint, knowledge is synonymous with certainty, and the Qur’an categorically rejects adherence to non-knowledge, including conjecture, doubt, and illusion. Descriptions of the Qur’an as a “Book of Knowledge,” “Light,” “Proof,” and “Wise” affirm the necessity of paying attention to its scientific dimension. These attributes indicate that the Qur’an’s teachings are inherently clear and firm, capable of accurately unveiling external realities. Examination of the Qur’an’s mission further shows that its guidance is not confined to eschatological and spiritual values but also encompasses the organization of worldly life, the establishment of a just social order, economic justice, the fight against corruption, preservation of unity and independence, and resistance to tyranny (ṭāghūt). Such a comprehensive approach renders the scientific establishment of the Qur’an one of the essential pillars of its overall establishment. From the perspective of approaches, extremist tendencies—such as those of exegetes who seek all natural and empirical sciences in the Qur’an—have erred due to lack of methodological rigor and disregard for the apparent meanings and contexts of the verses; conversely, reductionist tendencies, by neglecting the Qur’an’s unifying and comprehensive potential, present it merely as a book of ethics and the hereafter. Both approaches deviate from the correct foundation and have failed to provide a balanced and valid framework. The findings of this research reveal that the scientific establishment of the Qur’an requires the adoption of a disciplined scientific method that, while preserving the sanctity of the revelatory text, harnesses its potential to enrich the sciences, especially the humanities. This method must acknowledge the interaction of reason, experience, and revelation, and avoid both the hasty imposition of scientific data upon the verses and the complete denial of the Qur’an’s relation to the sciences. Ultimately, the study concludes that the scientific establishment of the Qur’an is not merely a cultural recommendation but a strategic necessity for reviving the epistemic identity of the Islamic world and for generating Islamic humanities. This requires reengineering the educational and research system, fostering active connections between the seminary and the university, training interdisciplinary Qur’anic scholars, and establishing specialized institutions for comparative research between the Qur’an and the sciences. Such an approach can, while safeguarding the authenticity of revelation, liberate the sciences from purely materialist frameworks and guide them toward comprehensive human felicity—both worldly and otherworldly. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Establishment of Religion, Establishment of the Qur’an, Scientific Establishment of the Qur’an, Scope of Knowledge | ||
| مراجع | ||
|
قرآن کریم.
آلوسی، سید محمود. (1415ق). روح المعانی فی التفسیر القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن عاشور، محمد بن طاهر. (بی‌تا). التحریر و التنویر. بی‌جا: بی‌نا.
ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو. (1419ق). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
بیضاوی، عبدالله. (1430ق). شرح اسماء الله الحسنی. محقق: جندی، خالد عبدالقادر. بیروت: دارالمعرفه.
خامنه‌ای، سید علی. (28/07/1388). بیانات در دیدار جمعی از بانوان قرآن‌پژوه. قابل دسترس در:
https://www.leader.ir/fa/speech/6030
ثعلبى نیشابورى، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم. (1422ق) الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جوادی آملی، عبدالله. (1378). تسنیم. قم: مرکز نشر اسراء.
جوادی آملی، عبدالله. (1398). نسیم اندیشه (دفتر یکم). قم: مرکز نشر اسراء.
حسینی بهشتی، سید محمد. (1378). شناخت از دیدگاه قرآن. تهران: بقعه.
خوئی، سیدابوالقاسم. (بی‌تا). البیان فى تفسیر القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
ذَهبی، محمّد بن احمد. (1381). التّفسیر و المفسّرون. قاهره: دارالکُتُب الحدیثه.
راغب اصفهانى، حسین. (1412ق). المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دارالعلم.
سروش، عبد الکریم. (1379). علم چیست فلسفه چیست؟. تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سیوطی، جلال‌الدین. (1404ق). الدر المنثور فى تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیة‌الله مرعشى نجفى.
شاله، فلیسین. (1329). متافیزیک. (مترجم: عبدالحسین زرین کوب). تهران: کتابفروشی علی اکبر علمی.
صلیبا، جمیل. (1393). فرهنگ فلسفی. (مترجم: منوچهر صانعی دره‌بیدی). تهران: حکمت.
طباطبایى، سید محمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
طبرسى، فضل بن حسن. (1372)،. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: انتشارات ناصرخسرو.
طریحى، فخر الدین. (1375). مجمع البحرین. تهران: کتابفروشى مرتضوى.
طنطاوی، جوهری. (1425ق). الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم. دارالکتب العلمیه.
طنطاوى سید محمد. (بی‌تا). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. بی‌جا: بی‌نا.
طوسى، محمد بن حسن. (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عسکری، حسن‌بن عبدالله. (1393). معجم الفروق اللغویه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
غزالی، محمدبن محمد. (1375). إحیاء علوم الدین. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فراهیدى، خلیل بن احمد. (1410ق). کتاب العین. قم: انتشارات هجرت.
فعالی، محمدتقی. (1394). معرفتشناسی در قرآن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
فیومی، احمدبن محمد. (1428ق). المصباح المنیر. بیروت: المکتبة العصریة.
قاسمى، محمد جمال‌الدین. (1418ق). محاسن التاویل. بیروت: دار الکتب العلمیه.
محمدی ری‌شهری، محمد. (1374). میزان الحکمه. قم: دار الحدیث.
مراغى، احمد بن مصطفى. (بی‌تا). تفسیر المراغى. بیروت: داراحیاء التراث العربى.
مشکینی اردبیلی، علی. (1364). مصباح المنیر. قم: دفتر نشر الهادی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1367). معارف قرآن. قم: انتشارات در راه حق.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1392). رابطه علم و دین. (محقق: علی مصباح). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1398). مبانی علوم انسانی اسلامی از دیدگاه علامه مصباح یزدی. (محقق: جمعی از نویسندگان). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصطفوی، حسن. (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مطهری، مرتضی. (1395). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
مغنیه، محمد جواد. (1424ق). تفسیر الکاشف. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
یوسفی مقدم، محمدصادق. (1403). واکاوی و نقد دیدگاههای مخالف مرجعیت علمی قرآن کریم. قرآن و علم، 18(35)، صص265-286. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 36 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 47 |
||